Biznesni tadqiq etish

 
4.3.  Korxonalarning raqobatbardoshligini baholash uslublari 
Korxonalarning  raqobatbardoshligini  baholash  uslublarini  ishlab  chiqishda 
quyidagilarni  nazarda  tutish  maqsadga  muvofiq:  Birinchidan,  baholash  natijalari 
korxonaning barcha faoliyatlari natijadorligini qamrab olishi va uni namoyon etishi 

---

70 
lozim;    Ikkinchidan,  raqobatbardosh-likni baholashda baholanayotgan ob’ektining 
barcha 
xususiyatlarini 
o’zida  mujassam  etilishi  lozim;  Uchinchidan, 
raqobatbardoshlikni  baholash  bo’yicha  aniq  uslubiyotlarni  shakllantirishda 
ma’lumotlar  bazasi  imkoniyatlarini  hisobga  olish  lozim;  To’rtinchidan, 
raqobatbardoshlikni  baholash  natijalarini  tahlil  etishda  kompyuter  dasturiy 
mahsulotlaridan  samarali  foydalanish  imkoniyatlari  hozirgi  axborotlashtirilgan 
iqtisodiyot  uchun  o’ta  muhim  hisoblanadi  va  shunga  muvofiq  uning  dasturiy 
tizimini  ham  ishlab  chiqish  maqsadga  muvofiq.  Korxona  raqobatbardoshligini 
baholashning  operatsion  samaradorligi,  innovatsion  faoliyati  va  bozor  ulushiga 
ko’ra  aniqlash  metodikasini  korxona  faoliyati  samaradorlik  darajasi,  innovatsion 
faoliyati  va  bozor  muhitiga  moslash  darajasini  integral  ko’rsatkichlarini  baholash 
orqali  amalga  oshiriladi.  Korxonaning  umumiy  raqobatbardoshlik  holatini 
tavsiflovchi  indeks  ko’rsatkichni  K  deb  belgilab,  uning  operatsion  faoliyati  -Ko, 
innovatsion  faoliyati  -  Ki,  bozor  muhitiga  moslashish  koeffitsientini  -Kmlarni  
alohida hisoblash orqali topiladi va quyidagi formula taklif etiladi.  
  = √ o ∗ i ∗ m   
K- Korxona raqobatbardoshlik darajasining kritik bahosi;  
 o- Korxonaning 
operatsion  samaradorlik  koeffitsienti;   
 i-  Korxonaning  innovatsion  faoliyati 
koeffitsienti; 
 m-  Korxonaning  bozor  muhitiga  moslashish  koeffitsienti; 
Korxonaning operatsion faoliyati samaradorligini quyidagi formula orqali topiladi:  
  =   Z   
R- Korxonani operatsion faoliyati samaradorligi; V- Korxonaning mahsulot 
sotishdan  tushgan  tushumi;  Z-  Mahsulot  ishlab  chiqarish  va  sotish  xarajatlari; 
Korxonaning  tanlangan  faoliyati  bo’yicha  operatsion  faoliyati  samaradorligi 
quyidagi formula orqali topiladi:  
 ∑ =  ∑ Z∑   
 ∑ - korxonani tanlangan guruh bo’yicha operatsiyalar samaradorligi;   ∑ - 
korxonaning  tanlangan  operatsion  faoliyati  samaradorligi  daromadalari  (mahsulot 
sotishdan  tushgan  tushum);    Z∑  -  korxonaning  tanlangan  operatsion  faoliyati 
samaradorligi  xarajatlari;  Tanlangan  guruh  deganda,  korxona  bilan  taqqoslash 

---

71 
uchun  zarur  va  etarli  hisoblangan  omillar  majmui  tushuniladi.  Bu  holatda  ko’rib 
chiqilayotgan  korxonaning  tanlab  olingan  raqobatchi  bilan  taqqoslanganda 
alohidalashgan  raqobatbardoshlik  ko’rsatkichlarini  aniqlashni  nazarda  tutadi. 
Tarmoqdagi barcha raqobatlashuvchi korxonalardan iborat bo’lganda esa, korxona 
raqobatbardoshligining  tarmoq  ko’rsatkichlari  bilan  belgilash  maqsadga  muvofiq 
hisoblanadi. Yuqoridagi formulalar asosida quyidagilarni topamiz:   
KE = R R∑   
Bunda    KE-  Korxonaning  operatsion  samaradorlik  koeffitsienti;   
 ∑  - 
korxonani  tanlangan  operatsiyalar  samaradorligi;    R-  korxonani  operatsion 
samaradorlik  ko’rsatkichi;  Korxonaning  innovatsion  faoliyati  darajasini  (
 i) 
quyidagi bosqichlarda aniqlaymiz.    
I = Zi Z :Z i 0 Z0 
  Bunda,  I-  korxonaning  innovatsion  faoliyati  darajasi;    Zi,Zi0-  faoliyatini 
tekshirilayotgan  davrlarning  boshi  va  oxiridagi  innovatsion  faoliyatga  qilingan 
xarajatlar yig’indisi;  Z,Z0 - korxonaning tekshirilayotgan davrlarga mos keluvchi 
ishlab  chiqarish  xarajatlari.  Korxonaning  innovatsion  faoliyatining  barcha 
ko’rsatkichlarini aniqlashda quyidagi formuladan foydalaniladi  
 I∑ = Zi ∑ Z∑ : Zi0 ∑ Z0 ∑   
Bunda,  I∑- korxonani tanlangan innovatsion faoliyati darajasi; Zi ∑,Zi0 ∑ - 
korxonani  aniqlanayotgan  va  oldingi  davrdagi  innovatsion  xarajatlari  yig’indisi; 
Z∑,Z0  ∑-  korxonani  aniqlanayotgan  va  oldingi  davrdagi  ishlab  chiqarish 
xarajatlari  yig’indisi.  Yuqoridagi  formulalar  asosida  korxonani  innovatsion 
faoliyati  samaradorligini  quyidagi  formula  orqali  ifoydalaymiz    KI  =  I  I∑  
Korxonani  bozor  muhitiga  moslashish  holatini  biz  uning  bozor  ulushiga  ko’ra 
aniqlashdan  boshlaymiz.  Korxonani  o’zi  faoliyat  yuritayotgan  bozordagi  ulushini 
quyidagi  formula  orqali  ifodalaymiz    D  =  V  O    Bunda,      D  –  korxonaning 
bozordagi  ulushi; V – korxonaning mahsulot sotishdan tushgan tushumi;  O- bozor 
xajmi; Korxonaning tanlangan bozor ulushini quyidagi formula orqali topamiz: D∑ 
= V∑ O   

---

72 
D∑-  tanlangan  korxonaning  bozor  ulushi;    V∑-  tanlangan  korxonaning 
mahsulot  sotishdan  tushgan  tushumi;    Tanlangan  korxonani  bozor  hajmini 
o’zgarishi (∆D∑) –quyidagicha aniqlanadi  ∆D = V∑ O :V0 ∑ O0  Bunda, V0 ∑- 
tanlangan  korxonani  oldingi  davrdagi  daromadlari    Raqobatlashuvchi  korxonalar 
va  tahlil  etilayotgan  korxonaning  bozor  ulushini  o’zgarishi  munosabatlarini 
quyidagicha  ifodalash  mumkin:  ∆D  ∆D∑  =  V  V0  :V∑  V0  ∑    Daromad 
ko’rsatkichi  indeksi  o’tgan  davrdagi  daromadlar  va  tahlil  etilayotgan  davrdagi 
daromadlarga  nisbati  bilan  ifodalanadi.  Shuning  uchun,  bozor  ulushi  jixatidan 
o’zgarish  darajasiga  ko’ra  daromadlar  bir  xil  nisbiy  ko’rsatkichlarda  o’zgarishi 
lozim.  Ushbu  ko’rsatkichlar  bozor  xajmini  o’zgarishiga  mos  holda  korxonaning 
daromadlari  o’zgarishini  nisbiy  ko’rsatkichlarini  ifodalaydi  va  uning  dinamikasi 
bozorga  moslashish  holatini  o’zida  ifoda  etadi.  Shunday  qilib  korxonani  bozorga 
moslashish indeksi (KA) quyidagi formula orqali ifodalanadi:  
KA = ∆V ∆V ∑   
Bunda,   ∆V= V V0 – tahlil etilayotgan davrga nisbatan korxona daromadlari 
hajmini  o’zgarishi  indeksi; 
△V  ∑=  V∑  V0  ∑-    tahlil  etilayotgan  korxonaning 
xuddi  shunday  ko’rsatkichi;  Raqobatbardoshlikni  taklif  etilgan  uslubi  uning 
raqobatbardoshlik darajasini baholash va bozor holatiga moslashish strategiyalarini 
shakllantirishga  yordam  beradi.  Yuqorida  ta’kidlaganimizdek  korxonaning  asosiy 
raqobatbardoshlik  ko’rsatkichi  bozor  muhitiga  moslash  darajasiga  boshqa  barcha 
omillarning ta’siri o’rganiladi va tegishli strategik maqsadlar belgiladi.  Keltirilgan 
modelning  hisob  ishlarini  osonlashtirish  maqsadida  Excel  dasturi  yordamida 
barcha  formulalarni  tegishli  jadvalda  ifodalab  olamiz  va  Biznes  faoliyati 
yuritayotgan  korxonalarning  raqobatbardoshligini  integral  ko’rsatkichlarini 
hisoblash  uchun  asosiy  boshlang’ich  ma’lumotlarni  shakllantiramiz.  Faoliyat 
yuritayotgan  korxonalarning  asosiysi  MChJ  shaklidagi  kichik  korxonalar 
hisoblanganligi  va  ularning  asosiy  statistik  hisobotlari    “1-KB  yillik”  shakli  va 
asosiy  hisobot  shakllaridan  chetga  chiqmaslikni  nazarda  tutgan  holda  ushbu 
hisobot shaklidan belgilab olingan ma’lumotlarni shakllantirish maqsadga muvofiq 
hisoblanadi.  Sababi?  Davlat  statistika  qo’mitasi  tomonidan  ushbu  ma’lumotlar 

---

73 
orqali  viloyatlar,  shahar  va  tumanlar  miqyosida  korxonalarning  umumiy  holatiga 
baho  berish  va  asosiy  muammolarni  aniqlash  imkoniyatlari  yaratiladi. 
Korxonaning  raqobatbardoshligini  baholashning  bunday  usuli  umumiy  iqtisodiy 
faoliyat  samaradorligini  qay  darajada  tashkil  etganligini  va  uning  natijalari  qay 
holatda  o’zgarayotganligiga  to’laligicha  baho,  korxonaning  barcha  faoliyatlari 
natijasida  uning  bozordagi  faoliyat  natijadorligini  aniqlab  olish  imkoniyatlari 
mavjudligi taklif etilayotgan uslubning samarali ekanligidan dalolat beradi