62
737 иигиндида унликлар урнига 3 ни ёзамиз. Тупт юзликка 3 юз-
ликни кушамиз, 7 юзлик чикада. Иигиндида юзлик урнига 7 ни ёзамиз. Ии-
гинди 737 га тенг.
2) Бирликлар иигиндиси ёки унликлар иигиндиси ( бирликлар иигинди-
си хам, унликлар иигиндиси хам ) 10 га тенг булган холлар. Булар ушбу кури-
нишдаги мисоллардир:
437 563 346 279
+ 123 + 246 + 454 + 721
_________ _______ _______ _____
560 809 800 1000
Масалан, 346 мисолнинг ечилишини тушунтирамиз: 6 бирликка 4
+453 бирликни кушамиз, 10 ёки 1 ракамини унлик
_____ чикади, алохида бирлик иук, шу сабабли иигиндида
урнига ноль ёзамиз, унликни эса унликларга кушамиз. 4
унл. + 5 унл. = 9 унл. ва яна 1 унл, 10 унл. ёки 1 юзлик чикади. Алохида ун-
ликлар иук, шу сабабли иигиндида унликлар урнига ноль ёзамиз, юзликни эса
юзликларга кушамиз. 3 юзликка 4 юзликни кушамиз., 7 юзлик чикади, бунга 1
юзликни кушамиз, 8 юзлик чикади, юзликлар урнига 8 ни ёзамиз. Иигинди 8
юзга тенг.
3) Бирликлар иигиндиси ёки унликлар иигиндиси ( бирликлар иигинди-
си хам, унликлар иигиндиси хам) 10 ундан катта булган холлар.
Бу холларни урганиш учун 20 ичида кушишнинг тегишли холларини эс-
лаш, шунингдек, ушбу куринишдаги таиёргарлик машклрини бажариш лозим:
14 бирл = 1 унл. 4 бирл; 16 унл. = 1 юзл. 6 унл ва хоказо.
Кушишни олдинги холларида булганидек,
олдин мисоллар мукаммал
тушунтиришлар билан ечилади:
527 7 бирл. 6 бирликни кушамиз, 13 бирл. чикади ёки 1 унл.
+ 236 3 бирл. чикади. 3 бирликни бирликлар остида ёзамиз,
____ 1 унлликни эса унликларга кушамиз. 2 унл + 3 унл. =
763 = 5 унл. ва яна 1 унл, 6 унд. чикади.
Иигиндида унликлар урнида 6 ни ёзамиз. 5 юзликка 2 юзликни кушамиз,
7 юзлик чикади. Юзликлар урнига 7 ни ёзамиз. Иигинди 763 га тенг.
Секин-аста киска тушунтиришга утиш керак: 7 ва 6 - ун уч, 3 ни ёзамиз,
1 ни эслаб коламан; 2 ва 3 беш, яни 1 олти, 6 ни ёзамиз; 5 ва 2 - етти, хаммаси
763. Вакти-вакти билан мукаммал тушунтиришларга ( аиникса, кучсиз укув-
чилар билан ишлашда) каитиб туриш керак. Шуни аитиш керакки, баъзи ме-
тодик кулланмаларда ва маколаларда эслаб колиниши керак булган у ёки бу
хона бирликларини унитиб куииш билан иул куииладиган хатоларнинг олди-
ни олиш учун эслаб колинган бирликларнинг кушишдан бошлаш тавсия ки-
линади. Масалан, келтирилган мисолни ечишда укувчи бундаи мулохаза юри-
тиши мумкин: “ 7 га 6 ни кушамиз, 13 чикади, 3 ни ёзамиз, 1 ни эслаб кола-
ман; 1 ва 2 - уч, ва яна 3, хаммаси 6 “ ва хоказо. Бундаи килиш ярамаиди, чун-
ки баъзи укувчилар бу усулни ёзма купаитиришга тадбик киладилар, бу эса
хатога сабаб булади, масалан, 534 ва 7 сонларини купаитиришда улар бундаи
63
мулохаза юритадилар: “ 4 ни 7 га купаитирамиз, 28 чикади, 8 ни ёзамиз, 2 ни
эслаб коламиз; икки ва уч - беш, 5 ни 7 га купаитирсак, 35 чикади” ва хоказо.
Ёзма кушиш устида етарлича ишлаш натижасида
укувчиларда тез ва
тугри хисоблашга оид пухта куникмалар шаклланиши керак.
Ёзма аииришнинг хар хил усуллари кушишдагидек урганилади: олдин
иигиндидан иигиндини аиириш коидасига каралади, сунгра ёзма аиириш усу-
ли очиб берилади. Олдин укувчилар хонадан утишни талаб килмаидиган хол-
ларда ёзма аиириш усули билан таништирилади% 469 - 246, 754 - 623 ва шу
каби.
Огзаки аиириш усулларидан ёзма аиириш усулларига утишни кушиш
учун килинганидек амалга ошириш мумкин: укувчилардан иигиндидан ии-
гиндини аиириш коидасига асосан кандаи бажарилганини тушунтириб бериш
суралади:
563 - 321 = ( 500 + 60 + 3 ) - ( 300 + 20 + 1 ) =
= ( 500 - 300 ) + ( 60 - 20 ) + ( 3 - 1 ) = 200 + 40 + 2 = 242.
шундан кеиин купчилик укувчилар аггар аирилувчи камаиувчининги ос-
тига устин килиб ёзилса, уч хонали сонларни аириш (кушишдагдек) осон бу-
лишини ,олдин
бирликларни ,шундан кеиин унликдарни ,ва нихоят
,юзликларни аиириш кераклигини паикаидилар :_563 321___242
Дастлабки вактларда аиириш мукаммал тушунтиришлар билан ечилади,
кеиин
киска тушунтиришлар хам кифоя килади. Нихоят, камаювчининг
би-
риклари хонасида 0 булганда аиириш холлари каралади . Масалан ,_450 ми-
солининг ечилишга доир мукаммал 136 тушунтиришлар бундаи булади :
нолдан 6 ни аиириб булмаиди , шу сабабли 5 унликдан 1 унликни оламиз. Бу-
ни эсдан чикармаслик учун 5раками устига нукта куямиз. Бир унликда 10
бирлик бор . 10 бирлкдан 6 бирликни аиирамиз ,4 бирлик чикади. Жавобни
(4) бирликлар тагига ёзамиз. Энди унликларни аиирамиз. 5 раками устидаги
нукта бирликларни аиирганимизда бир унлик олганимизни эслатади. Турт ун-
ликдан 3 унликни аиирамиз ... Шундан кеиин : а) камаювчининг бир-
ликлари аиирувчининг бирликлардан кичик булганда аиириш холлари (983-
536) куринишидаги каби ); б) камаювчининг унликлари аиирилувчининг ун-
ликларилан кичик булганда аиириш холлари (826-351) куринишдаги каби); в)
камаювчининг бирликлари ва унлкларидан кичик булганда аиириш холлари
каралади.
Мисол
тарикасида,
963-586
куринишдаги
аииришни
_963
келтирамиз. Тушунтириш. 3 бирликдан 6 бирликни аиира олмаимиз; 586 6
унликдан бир унликни оламиз ( 6 раками устига нукта куиамиз). 1 унл. ва 3
бирл - бу 13 бирлик, 13 бирликдан 6 бирликни аиирамиз, 7
бирлик колади,
жавобни ( 7 ни) бирликлар тагига ёзамиз, 6 унлик урнида 5 унлик бор, ундан 8
унликни аиириб булмаиди, 9 юзликдан 1 тасини маидалаимиз, 10 та унлик бу-
лади, аввалги 5 та унлик билан 15 унликдан 8 унликни аиирамиз, 7 унлик ун-
лик колади уни унлар хонасига ёзамиз. Нихоят 8 юзликдан 5 юзликни аиириб
(3), уни юзлар хонаси тагига ёзамиз. Натижа аиирмада 377 колади”.
64
Шуни таъкидлаб утамизки, укувчи берилган мисолни огзаки ечишга ку-
чи етадиган хамма холларда огзаки ечишга афзаллик берган маъкул, ечимни
факат ёзиш узини оклагандагина ёзиш керак .
1000 ичида купаитириш ва булиш. Иккинчи синфда укувчилар бир ёки
иккита ноль билан тугаидиган сонларни купаитириш ва булиш усуллари би-
лан танишадилар. Купаитириш ва булиш холлари бунда жадвалда купаити-
риш ва булишга келтирилади. Купаитириш ва булишнинг хисоблаш усуллари
укувчиларнинг актив иштирокида каралиши керак:
60
•
4 80 : 2 540 : 9
_______________ _______________ ________________
6 унл.
•
4 = 24 унл 8 унл. : 2 = 4 унл 54 унл. : 9 = 6 унл.
60
•
4 = 240 80 : 2 + 40 540 : 9 = 60
900 : 3 300
•
2
_________________ ________________
9 юзл : 3 = 3 юзл. 3 юзл.
•
2 = 6 юзл.
900 : 3 = 300 300
•
2 = 600
Do'stlaringiz bilan baham: