O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “ davlatiy moliya

Sotsialistik bozor iqtisodiyoti 
1978-yildagi islohotdan so‘ng Xitoy Xalq Respublikasi sotsialistik bozor 
iqtisodiyootiga o‘tadi. Unga ko‘ra iqtisodiyotning katta qismi savlat tomonidan 

---

19 
boshqariladi va davlat korxonalari qo‘shma korxonalar yani xususiy sektorlar bilan 
hamkorlikda boshqariladi. Narxlar esa erkin belgilanishga o‘tadi. 1986-yilda 
Vietnamda Doi Moi boshchiligidagi islohotdan so‘ng ushbu iqtisodiy tizimga 
o‘tilasi. 
Ammo shunday bo‘lishiga qaramay ushbu iqtisodiyotga bozor kapitalizmi 
sifatida emas balki davlat kapitalizmi sifatida qaraladi. Chunki ko‘plab davlat 
korxonalaridagi foyda xususiy sektorga taqsimlanmaydi, aksincha xususiy 
sektorning korxonalarda ish faoliyati yaxshi bo‘loshiga qaramay foydaning katta 
qismi davlatga o‘tadi. 
Taminot mablag‟idan foydalanish 
Fiskal taminot odatda kelajak uchun saqlanadi va kerak bo‘lganda sarflanadi. 
Misol uchun davlat bino-inshootlar va katta avtomobil yo‘llarini qurish uchun 
sarfalshi mumkin. Bu yo‘l bilan davlat qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish orqali 
ishsizlikni kamaytirishi mumkin 
Fiskal siyosat 
Iqtisodiyotda va siyosiy fanda fiskal siyosat deb davlat daromadlarini yig‘ish 
va ularni sarflashga aytiladi. Keynschilar nazariyasiga ko‘ra davlat soliqlar darajasi 
va davlat xarajatlari o‘zgarganda bu o‘z navbatida iqtisodiy faoliyatga tasir qiladi 
deyiladi. Fiskal siyosat iqtisodiyotni tartibga solish maqsadida amalga oshiriladi. 
Fiskal siyosatning ikta asosiy instrumenti mavjud bolib ular: soliqlar tarkibi 
va darajasining o‘zgarishi va davlat xarajatlarining tarkibidir. Bu o‘zgarishlar 
quyidagi makroiqtisodiy o‘zgarishlarga olib keladi: 

Jami talab va iqtisodiy faoliyat darajasiga; 

Iqtisodiyotdagi investitsiya va jamg‘arma hajmining o‘zgarishiga; 

Daromadlar taqsimotiga. 
Fiskal siyosat monetar siyosatdan farq qilib u soliqlar va davlat xarajatlarini 
xal qiladi va u bir nechta davlat institutlari tomonidan amalga oshiriladi. Monetar 
siyosat esa pul taminoti, qarz darajalari va foiz stavkalari bilan bog‘liq bo‘lgan
muammolarni xal qiladi va u markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi. 
Hozirgi kunda fiskal siyosatning uch xil mulohazalari mavjud bo‘lib ular 
quyidagilar: 

Neytral fiskal siyosat – odatda iqtisodiy muvozanatda bo‘ladi. U fiskal 
muvozanat indikatori o‘zgarmaganda boshqariladi, o‘zgarish YaIMga 
nisbatan 0,4 foizni tashkil etadi. 

Kengaytirilgan fiskal siyosat – fiskal muvozanat yomonlashganini bildiradi, 
bunda defitsitning oshib ketishi yoki profitsitning kamayib ketishi va boshqa 
sabablar kelib chiqadi. 

Qisqartirilgan fiskal siyosat – fiskal muvozanat oshganini bildiradi bunda 
defitsitning pasayishi yoki profitsitning oshib ketishiga sabab bo‘ladi. 

---

20 
Budjet balansi bir moliya yili davomida daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi 
farqni bildiradi. Budjet balansining buzilishi fiskal siyosatning samarali amalga 
oshirilmayotkanini bildiradi.
Fiskal siyosatni barqarorlashtirish quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi: