Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta-maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti ximmatov ibodilla, abduraxmanov muxtor

Rollarga asoslangan ruxsatlarni boshqarish
. 
Bu usulga koʻra ruxsatlar 
sub‘ektlarning rollariga asoslanib beriladi. Bu bir koʻrinishda guruhlarga ajratishga 
oʻxshashi mumkin ammo undan farqli ravishda bir foydalanuvchi bir nechta 
guruhlarga tegishli boʻlishi mumkin. Ammo umumiy holda, foydalanuvchi yagona 
rolga ega boʻladi. 
Kapcha.
 
Kapcha (inglizcha: CAPTCHA — Completely Automated Public 
Turing test to tell Computers and Humans Apart)
 
 
- kompyuter yoki inson 
ekanligini aniqlashning ochiq avtomatlashgan Turing testi deb atalib, masofadagi 
foydalanuvchini inson yoki kompyuter ekanligini aniqlashda foydalaniladi. Bu 
termin 2000 yilda paydo boʻlgan boʻlib, 2013 yilga kelib kuniga oʻrtacha 320 mln. 
kapcha kiritilgan (1.3.4-rasm). 
 
1.3.4-rasm. Kapcha 
Ushbu tizimning asosiy kamchiligi bu har doim ham kapcha yorqin 
ifodalanmaydi. Gohida uni hattoki inson ham aniqlay olmaydi. 
Tarmoqlararo ekran (TE)
- 
brandmauer
yoki 
firewall
sistemasi
deb xam 
ataluvchi tarmoqlararo himoyaning ixtisoslashtirilgan kompleksi. Tarmoqlararo 
ekran umumiy tarmoqni ikki yoki undan koʻp qismlarga ajratish va ma‘lumot 
paketlarini chegara orqali umumiy tarmoqning bir qismidan ikkinchisiga oʻtish 
shartlarini belgilovchi qoidalar toʻplamini amalga oshirish imkonini beradi. 
Odatda, bu chegara korxonaning korporativ (lokal) tarmogi va internet global 
tarmoq orasida oʻtkaziladi. Tarmoqlararo ekranlar garchi korxona lokal tarmogi 
ulangan korporativ intratarmog‗idan qilinuvchi hujumlardan himoyalashda 
ishlatilishlari mumkin boʻlsada, odatda ular korxona ichki tarmog‗ini internet 
global tarmoqdan suqilib kirishdan himoyalaydi. Aksariyat tijorat tashkilotlari 
uchun tarmoqlararo ekranlarning oʻrnatilishi ichki tarmoq xavfsizligini 
ta‘minlashning zaruriy sharti hisoblanadi. 
Ruxsat etilmagan tarmoqlararo foydalanishga qarshi ta‘sir koʻrsatish uchun 

---

29 
tarmoqlararo ekran ichki tarmoq hisoblanuvchi tashkilotning himoyalanuvchi 
tarmog‗i va tashqi g‗anim tarmoq orasida joylanishi lozim (1.3.5-rasm). Bunda bu 
tarmoqlar orasidagi barcha aloqa faqat tarmoqlararo ekran orqali amalga oshirilishi 
lozim. Tashkiliy nuqtai nazaridan tarmoqlararo ekran himoyalanuvchi tarmoq 
tarkibiga kiradi. 
Ichki tarmoqning koʻpgina uzellarini birdaniga himoyalovchi tarmoqlararo 
ekran quyidagi ikkita vazifani bajarishi kerak: 
– tashqi (himoyalanuvchi tarmoqqa nisbatan) foydalanuvchilarning korporativ 
tarmoqning 
ichki 
resurslaridan 
foydalanishini 
chegaralash. 
Bunday 
foydalanuvchilar qatoriga tarmoqlararo ekran himoyalovchi ma‘lumotlar 
bazasining 
serveridan 
foydalanishga 
urinuvchi 
sheriklar, 
masofadagi 
foydalanuvchilar, xakkerlar, hatto kompaniyaning xodimlari kiritilishi mumkin; 
– himoyalanuvchi tarmoqdan foydalanuvchilarning tashqi resurslardan 
foydalanishlarini chegaralash. Bu masalaning yechilishi, masalan, serverdan 
xizmat vazifalari talab etmaydigan foydalanishni tartibga solishga imkon beradi. 
1.3.5 – rasm. Tarmoqlararo ekranni ulash sxemasi 
Tarmoqlararo ekranni klassifikatsiyalashda standart mavjud emas. Shunga 
qaramasdan, ularni OSI modelining qaysi sathiga ishlashiga qarab quyidagi 
turlarga ajratish mumkin: 
– paket filtrlari – tarmoq sathida ishlaydi; 
– ekspert paketi filtrlari – transport sahida ishlaydi;
– ilova proksilari – ilova sathida.