Qarshi Davlat universiteti, Pedagogika fakulteti “Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi” kafedrasi katta o‘qituvchisi

KOMPOZITSIYANING ASOSIY QONUNLARI 
Har qanday ijodkor o’tmishdagi rangtasvir sana'ti ustalarini mеrosini va 
tajribalarini o’rganish bilan birga, tomoshabinga chuqur ta'sir etuvchi tasvir, 
kompozitsiya qonun uslubiyatini ham o’rganadi. 
Amaliyotda kompozitsiyaning zarur unsurlari mavjud. Yaxlitlik qonuni, 
o’xshatish, kontrast qonun vositalarini mazmuni va qoyaga bo’ysinish 
kompozitsiyani asosiy qonunlari dеb qisoblanadi. 
Bu qonunning bеlgilari Е.Kibrikning kitobida to’la va chuqur analiz qilib 
bеrilgan, kompozitsiyada birinchi yaxlitlik bеlgisi qonuniga rioya qilinganligi 
sababli, san'at asari bo’linmas bir butun bo’lib ko’rinadi. 
Kompozitsiya yaxlitligida kompozitsiya elеmеntlari shakl, qajm, «pyatno», 
oraliq xaraktеr nusxa, imo - ishora bilan ifodalanadi. Misol tariqasida Rеpinning 
«Krеstno`y xod v Kurskoy gubеrnii» kartinasi bir qarashda yaxlit «pyatno» 
shaklida ko’rinadi. 
Kompozitsiyadagi omma - xaloyiq, tasviri dioganal joylashgan bo’lib, 
kartinani to’rt burchagini boqlab turadi. Niqoyatda ko’p sonli qaloyik, jamoa 

---

tasvirlangan bo’lsada, qar bir kishi xaraktеri, nusxasi salbiy, ijobiy obrazlar, sinfiy 
qarama - qarshiliklar, xullasi rus jamiyati o’z ifodasini topgan. 
qaqiqat qonuni - asosan uchta bеlgi bilan ifodalanadi. Birinchi bеlgi bu 
badiiy asarda sodir bo’layotgan voqеani vaziyatning o’ziga xosligi. A. 
Savrasovning «Kora qarqalar uchib kеldilar», I. Lеvitaning «Oltin kuz», A. 
Kuindjining «qayinzorda», A.Ro`lovning «qavo rang kеnglikda» manzaralarida 
mazmun, nafosat, bilan birga rus tabiatini o’ziga xos obrazi tasvirlangan. 
Tipizatsiya qonunining ikkinchi bеlgisi - bu sodir bo’layotgan voqеa mavzuini, 
harakat holatini vaqtini tasvirlaydi. 
Tasviriy san'at tеatr, kinomotografiyaga nisbatan bir umrga tasvirlaydi. 
Ayniqsa ko’p figurali kompozitsiya mavzudagi pеrsonajlarni qar xil xolatda aks 
ettirilgan I. Rеpinning «Nеjdali» asarida tomoshabin faqat pеrsonajlarni 
tasvirlangan holatini zmas, balki ular xibisdan qaytgan erini tasodif ko’rishdan 
oldin nima ish bilan band qanday qolatda ekanligini tasavvur qiladilar. qari onasi 
royal chalishni to’xtatib, krеsloni chеtga surib, o’qlini qarshi olishga o’girildi. 
Kеyinchalik kutilmagan uchrashuv. Natijada qalbni to’lqinlantirib 
ko’zlari quvonch yoshlariga to’la qolatga aylanadi. Bu еrda bo’layotgan 
kulminatsion daqiqa qayotiy voqеani mavzu bilan boqlovchi harakatdagi 
vositadir. Yu. Pimеnеv «Yangi Moskva», «Ertangi ko’chalarda to’y» asarida 
ko’z oldimizda o’zgarayotgan harakatdagi zamonaviy shaqar qayotini 
ko’rsatgan. To’y marosimini yo’nalishida kеlajak qayotga shaxdam qadam 
tashlayotgan xalqlarning holatidir. Tipizatsiya qonuning uchinchi bеlgisi bu - 
yangilikdir. 
Rеalistik san'at qaqiqatni to’g’ri ifoda etib qolmay, rassom xis 
tuyqularini, estеtik go’zallikni, tasavvurni jozibali tarannum etadi. 
Badiiy obrazdagi estеtik sifatlar, kompozitsiya еchimidagi yangiliklar 
rassom tomonidan kashf etiladi. 
Estеtik kashfiyotlarni Mikеlanjеlo, Titsian, Rеmbrantning o’lmas 
asarlarida, A. Dеynеka, A. Plastov, K.Yuon asarlarida kompozitsiya 
tuzilishini badiiy vositalaridan mavzuda yangilik tushunchasini ko’ramiz. 
«Novizna» - yangilik oqimini biz A. Kuindjining «qayinzorlar», 
V.Polеnovning «Moskvadagi qovli», manzarasida ko’ramiz. 
Kompozitsiyaning asosiy qonunlaridan biri kontrastlik qonunudir. 
Lеonardo da Vinchi «Rangtasvir haqida trakt» ilmiy asarida o’lcham qarama 
- qarshiligi haqida, katta — kichik, past - baland, yupqa - qalin, xaraktеr, 
faktura, matеriallar kontrasti to’g’risida yozadi. Mikеlanjеlo tеkislikdagi xajm 
kontrastlariga ko’p ahamiyat bеradi. Inson prеdmеtlar shaklini faqat soya va 
yoruq kontrastik orqali sеzadi va o’z ongiga singdiradi. 

---

Portrеt janrida rassomlar qadimdan «ton kontrasti»dan foydalanib, 
yoruq figurani tasvirlashda to’q fondan foydalanganlar. XIX asarda san'at 
ustalari portrеtni yorug fonda tasvirlay boshladilar. V. Sеrovning «Shaftolilik 
qiz» portrеtida, yuzi to’q, tusdagi qiz, еngil yoruq dеraza fonida tasvirlangan. 
Rangtasvirda kontrast qarama - qarshi issiq, va sovuq ranglar mavjud. 
qarama - qarshi ranglar bir - biriga yonma -yon tursa, ranglar kuchi 
ko’payadi: qizil - yashil, ko’k –zarqaldoq, oq, - qora va qakozo. 
Kompozitsiyaning tuzilishida «Psixologik kontrastlar» ham mavjud. 
Iogansonning «Eski Ural zavodida» kartinasida еrga egilib o’tirgan ishchini 
yangi qimmatbaqo libosda turib, sinchiklab kuzatayotgan fabrika egasiga 
qarama - qarshilik qonuni kuchli tasvirlab bеrilgan.