O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

I. Tizimdan tashqari o‘lcham birliklari
T/r
Kattalik nomi
Kattalik birligi
nomlanishi
Belgilani 
shi
SI kattalik 
birliklari bilan 
nisbati
dozasi 
(gamma-varentgen 
nurlanishining ekspozitsion dozasi) 
(aniq) 
31. 
Radioaktiv manbadagi nuklidning 
aktivligi (radionuklid aktivligi) 
kyuri 
Ci 
3,70·1010 Bq 
(aniq) 
32. Burilish burchagi 
aylanish 
r 
2πrad=6,28 rad 
33. Ravshanlik 
nit 
nt 
1cd/m
2
Ayrim nisbiy va logarifmik o‘lchamlar va ularning birliklari
T/r
O‘lchamlar nomi
O‘lchamlar birliklari
nomi
belgilanishi
qiymati
1. 
Nisbiy kattalik*: 
foydali ish koeffitsiyenti; 
Nisbiy cho‘zilishi; 
Nisbiy zichlik; 
deformatsiya; 
nisbiy dielektrik va magnit 
o‘tkazuvchanligi (moyilligi); 
komponentning massaviy 
(molyar) ulushi va boshqalar. 
birlik 
foiz 
promille 
milliondan bir 
ulush 
milliarddan 
bir ulush 
1 
% 
‰ 
ppm 
ppb 
1 
1·10-2 
1·10-3 
1·10-6 
1·10-9 
2. Logarifmik kattalik**: 
Tovush bosimining darajasi; 
kuchayish; 
Kamayish va boshqalar 
bel 
detsibel 
B 
dB 
1B=lg (P2/P1) 
P2=10P1bo‘lganda, 
1B=2lg(F2/F1) 
F2=
F1 bo‘lganda, 
Bu yerda P2, P1 – 
nomdosh energetik 
kattaliklar (quvvat, 
energiya, energiya 
zichligi va boshqalar); 
F2,F1 – nomdosh 
“kuch” kattaliklar 
(kuchlanish, tok, 
maydon kuchlanganligi 
va boshqalar) 
0,1B 
3. Logarifmik kattalik** tovush 
balandligi darajasi 
fon 
phon 
1 phon tovush bosimining 
darajasi 1d B bo‘lgan 
1000 Nz chastotali tovush 
balandligi bilan bir xil 
bo‘lgan tovushning 
balandlik darajasi 

---

26 
Ayrim nisbiy va logarifmik o‘lchamlar va ularning birliklari
T/r
O‘lchamlar nomi
O‘lchamlar birliklari
nomi
belgilanishi
qiymati
4. Logarifmik kattalik** chastota 
oralig‘i 
oktava 
dekada 
oct 
dek 
1 oct= log 2(f2/f1) 
f2/f1= 2 bo‘lganda; 
1 dek= lg(f2/f1)f2/f1= 
10 bo‘lganda, 
bu yerda f2,f1—
chastotalar 
5. Natural logarifmik kattalik**: 
kuchlanish, tok kuchi, maydon 
kuchlanganligi va boshqalar 
kamayishi 
neper 
Np 
1 Np= ln 
(F2/F1)F2/F1=e=2,718
..., bo‘lganda. 
bu yerda F1,F2—
kuchlanish, tokkuchi, 
maydon 
kuchlanganligi kabi bir 
nomdagi kattaliklar, 
e—natural logarifmlar 
asosi. 
1 Np=0,8686… 
B=8,686...dB 
Nazorat savollar 
1. O‘zbekiston Respublikasida qo‘llashga ruxsat berilgan xalqaro birliklar 
tizimidagi asosiy birliklarning nomlanishini va belgilanishini keltiring? 
2. O‘zbekiston Respublikasida qo‘llashga ruxsat berilgan xalqaro birliklar 
tizimidagi asosiy birliklar: metr, sekund, kilogrammlarga ta’rif bering? 
3. O‘zbekiston Respublikasida qo‘llashga ruxsat berilgan xalqaro birliklar 
tizimidagi asosiy birliklar: amper, kelvin, mol, kandelalarga ta’rif bering? 
5– AMALIY MASHG‘ULOT
 
O‘LCHAM BIRLIKLARINI YOZISH VA QO‘LLASH QOIDALARI
(2 soat) 
 
Reja: 
1. Qo‘llash doirasi. 
2. Atamalar va ta'riflar. 
3. O‘lcham birliklarini qo‘llash qoidalari. 
4. O‘lcham birliklari va ularning belgilarini yozish qoidalari.