Oliy o‘quv yurtlarining nomutaxassislik fakultetlari

G‘aznaviylar va Saljuqiylar
 
G‘azna shahrini Xurosonning siyosiy markaziga aylanishi X asrning 
ikkinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. G‘aznaviylar davlatining asoschisi 
Sobuqtegin bo‘lib, bu davlat uning o‘g‘li Mahmud G‘aznaviy davrida 
musulmon olamining eng kuchli davlatiga aylandi. Bu davlatning hududi 
Mahmud G‘aznaviyning istilochilik yurishlari tufayli shimoliy va 
shimoliy-g‘arbiy Hindistondan Chag‘aniyon va Xorazmgacha cho‘zilgan 
bo‘lib, unga Eronning katta qismi ham kirgan edi. Mahmud G‘aznaviy 
Movaraunnahrdagi qoraxoniylar siyosatiga va ayniqsa Xorazmga katta 
ta’sir ko‘rsatar edi. O‘z davrining iqtidorli sarkardasi va qattiqqo‘l 
hukmdori bo‘lgan Mahmud G‘aznaviy 1030-yilda vafot etadi. Shundan 
so‘ng taxtni uning o‘g‘li Ma’sud (1030-1041) egallaydi. Lekin Ma’sud 
otasi tuzgan davlatni butunligicha saqlab qololmadi. 
Mahmud G‘aznaviyga rasman tobe bo‘lgan, lekin amalda mustaqil 
boshqariladigan Xorazm shohi Xorun ibn Oltintosh 1034-yilda Xorazmni 
butunlay mustaqil deb e’lon qildi va katta qo‘shin bilan Xurosonga yurish 
qildi. Lekin Sulton Ma’sud tomonidan sotib olingan kishilar Xorazm 
shohi Xorunni o‘ldiradilar. Uni qo‘llab-quvvatlagan qoraxoniylar qo‘shini 
yana Samarqandga qaytib ketadi. Shundan so‘ng Sulton Ma’sud 
qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi va shu yo‘l bilan g‘aznaviylar 
hokimiyatiga bo‘lgan xavfni bir oz kamaytiradi. 
G‘aznaviylar sultoni Ma’sud Xurosonga yurish qilgan turkiy-
saljuqiylar bilan ko‘p bor jang olib borishga majbur bo‘ldi. Mahmud 
G‘aznaviyning ruxsati bilan shimoliy Xurosonga joylashib olgan 
saljuqiylar bu davrga kelib, g‘aznaviylar uchun katta xavf tug‘dira 
boshladi. 1035-yilda saljuqiylarning Xurosonga yangi hujumi boshlanadi. 
Nishopurdan Niso shahriga yetib kelgan g‘aznaviylar qo‘shini 
saljuqiylarga zarba bergan bo‘lsa-da, Saljuqiyning nevarasi Tog‘rul va 
Changri boshchiligidagi turkmanlar kechasi G‘aznaviylar qarorgohiga 
hujum qiladi va g‘alaba qozonadi. 1037 yil aprel oyida turkmanlar Mari 
viloyatini uzil-kesil egallashga erishdilar va Bag‘dodda xalifaga 
hokimiyat uchun yorliq berishni so‘rab elchi jo‘natadilar. Shu tariqa 
Xurosondagi yangi davlatga-Saljuqiylar davlatiga asos solindi. 
Keyingi yillar turkmanlar Tog‘rul boshchiligida bir qancha zarbalar 
berib, Xurosonning katta qismini bosib oldilar. Shundan so‘ng Ma’sud 

---

150 
katta qo‘shin bilan saljuqiylar ustiga yurish qildi. 1040-yilda Mari 
yaqinidagi Dandanakon degan joyda hal qiluvchi jang bo‘lib, bunda 
Ma’sud armiyasi qattiq mag‘lubiyatga uchradi. Jangdan zo‘rg‘a qochib 
qutulgan Ma’sud tez orada (1040-y.) vafot etdi. Uning vorislari 
g‘aznaviylar davlatining avvalgi qudratini tiklashga muvaffaq bo‘la 
olmadilar. 
G‘aznaviylarga tegishli Xuroson asta-sekin saljuqiylar qo‘liga o‘tdi. 
Saljuqiylar davlatining bosh sultoni bo‘lib, Tog‘rulbek (1038-1063-y.) 
saylandi. U katta istilochilik yurishlari olib borib, Balxni, Iroqning 
shimoli, Ozarbayjonni, Kurdistonni va Qo‘histonni ham bosib olishga 
erishdi. 1055-yilda u katta qo‘shin bilan Bag‘dodga kirib keldi va 
xalifadan o‘z nomiga xutba o‘qitishni talab etdi. Shundan so‘ng xalifa 
diniy hokimiyatni o‘z qo‘lida saqlab qolib dunyoviy hokimiyatni sulton 
unvoni bilan Tog‘rulbekka topshirdi. Saljuqiylar davlatining poytaxti qilib 
Tog‘rulbek Ray shahrini tanladi. Uning hukmronligi davrida saljuqiylar 
Kavkazda Vizantiya qo‘shinlariga ham katta zarba berdilar. U 
Movaraunnahrda hukmronlik qilayotgan qoraxoniylar bilan do‘stona 
munosabatlar o‘rnatdi. Lekin uning vorisi Alp Arslon (1063-1072) 
Amudaryoning o‘ng sohilidagi yerlarga bir necha bor harbiy yurishlar 
uyushtirdi. Vizantiya imperatori Roman IV Diogen qo‘shinlarini mag‘lub 
etdi. Undan keyin taxtga o‘tirgan Malikshoh (1072-1092) 1089-yilda 
qoraxoniylar o‘rtasidagi ichki nizolardan foydalanib Buxoro va 
Samarqandni egalladi va katta o‘lja bilan orqaga qaytdi. Lekin 
Qoraxoniylar Saljuqiylarning yarim vassaliga aylandilar. Malikshohning 
o‘limidan keyin Saljuqiylar davlatida taxt uchun o‘zaro kurashlar qizib 
ketadi va 1118 yilda hokimiyat buyuk saljuqiylar sulolasining so‘nggi 
yirik vakili Sulton Sanjar (1118-1147) qo‘liga o‘tadi. Uning davrida 
Saljuqiylar davlatining poytaxti Marv shahriga ko‘chirildi. U 
Movarounnahrdagi qoraxoniylarning ichki ishlariga, siyosatiga katta ta’sir 
o‘tkaza olishga erishgan saljuqiylardan edi. 1141-yilda qoraxitoylar bilan 
Sulton Sanjar va uning vassali, ittifoqdosh qoraxoniy Mahmudxonning 
birlashgan qo‘shinlari o‘rtasida, Samarqand yaqinidagi Qatvon cho‘lida 
bo‘lib o‘tgan jangda qoraxitoylarning g‘alaba qilishi Saljuqiylar davlatini 
ancha zayiflashtirdi. Saljuqiylarning mag‘lubiyatidan Xorazmshoh 
Qutbiddin Muhammad Otsiz ustalik bilan foydalanib, 1141-yilning 
qishida saljuqiylarning poytaxti Marvni bosib oldi, 1142-yilda esa 
Nishopurga yurish qildi. Lekin Sulton Sanjar Xorazm qo‘shinlarini 
Xurosondan quvib chiqardi va Xorazmshoh Otsizni yana o‘ziga 
bo‘ysundirishga erishdi. Sulton Sanjarning harakatlariga qaramasdan 

---

151 
Saljo‘qiylar davlati o‘zining avvalgi qudratini yo‘qota bordi. 
Saljo‘qiylarga hal qiluvchi zarbani Balx va Xuttalon viloyatlarida 
yashovchi ko‘chmanchi Guz qabilalar berdilar. Ular Sulton Sanjar 
qo‘shinlarini tor-mor etib, uni asir oldilar. Guzlar himoyasiz qolgan Marv, 
Nishopur shaharlarini talab, o‘t qo‘ydilar. Sulton Sanjar 1156-yilda 
asirlikdan qochishga muvaffaq bo‘lsa ham saljuqiylar davlatini tiklay 
olmadi va bir yildan keyin vafot etdi.