1-Amaliy mashg’ulot: Turli modellar tuzishga doir misollar yechish Darsning maqsadi

---

1-Amaliy mashg’ulot: Turli modellar tuzishga doir misollar yechish 
 
Darsning maqsadi: 
Talabalarga turli masalalarni yechisning matematik 
modellarini qurish ko’nikmalarini hosil qilish 
Qisqa nazariy ma’lumot 
Matematik modelni qurish bosqichlari. 
Obektni о‘rganish. Bu bosqichda obyektga doir, 
uning dinamikasini, tabiatini xarakterlovchi ma’lumotlar yiginadi. 
1.
Yigilgan ma’lumotlarni sistemalashtirish. Ishchi gipotezalar qabul qilish. Obyektni 
obyekt osti bloklarga ajratish, bloklarda о‘zgaruvchilarni aniqlash, bloklar va ulardagi 
о‘zgaruvchilar orasidagi bog‘liqliklarni о‘rnatish. Obyekt uchun ikkinchi, uchinchi darajani 
faktorlar aniqlanib, bu faktorlar tashlab yuboriladi. 
2.
Yig‘ilgan ma’lumotlar asosida obyekt buysunadigan qonun yoki qonuniyatlar tanlanadi 
(variatsion prinsip yoki analogiya prinsipi). Ushbu qonunlar asosida obyekt matematik tilda 
yoziladi. Matematik modelni nazariy tadqiqoti о‘tkaziladi. 
3.
Obyektni taklif etilayotgan matematik modeli “jihozlanadi”. Masalan, obyektni 
boshlang‘ich holati beriladi (jism tezligi, boshlang‘ich vaqtda populyatsiya soni va shunga 
uxshash). Shu bilan matematik formallashtirish, ya’ni matematik modelni yozish jarayoni tugaydi. 
4.
Obyektni matematik modeli asosida diskret modeli quriladi va diskret model asosida 
dastur tuzilib, kompyuterda qо‘yilgan matematik masala yechiladi. Bu bosqichda HE utkaziladi. 
HE natijasida matematik model real obyektga muvofiqligi tekshiriladi. Modelni modelda ishtirok 
etayotgan faktorlarga nisbatan sezgirligi о‘rganiladi. Modelda qatnashayotgan kattalik yoki 
parametrlarni о‘zgarish chegaralari aniqlanadi. Boshqacha qilib aytganda, ushbu bosqichda MMni 
real obyektga moslashtirish ushbu bosqichda bajariladi. 
Matematik modellarni sinflash. 
Hozirgi vaqtda matematik modellarni sinflarga ajratishga turli yondashishlar mavjud.
Biz yuqorida sistemalarning turli nomlarin keltirib utdik. Model yordamida 
o’rganiqlayotgan sistemaning nomiga monand dinamik, statik, determinirlangan, stoxastik, 
ochiqq, yopiq modellar haqida gapirish mumkin. Shu munosabat bilan modellarni dinamik va 
statik modellarga, determinirlangan va stoxastik modellarga, ochiqq va yopiq modellarga ajratish 
mumkin. Shuningdek matematik modellarning deskriptiv, optimallash, ko’p kriteriyli, extimoliy, 
uyinli, imitatsion deb nomlanuvchi sinflarini uchratish mumkin.
Optimallash modellaridan matematik programmalashtirish masalalari, extimaliy 
modellardan ommaviy xizmat ko’rsatish nazariyasi, statistik qqabul nazorati, ishonchlilik 
nazariyasi, uyinlar nazariyasi masalalari jarayonlar tadqiqoti ko’rsida o’rganiqladi. Buni e‘tiborga 
olib qo’yida biz matematik modellardan deskriptiv modellarni optimallash modellaridan 
funksiyalarning ekstremumkini topishga keltiriladigan modellarni, extimoliy modellardan Markov 
zanjirlariga keltiriladigan modellarni o’rganamiz.
Matematik modellashtirish masalalarining tadqiqotining rivojida uzbek olimlarining 
xissalari katta. Extimoliy, uyinli modellarning tarakkiyotiga S. X. Sirojiddinov, T. A. Azlarov, Sh. 
K. Farmonov, N. Yu. Satimov uz shogirdlari bilan katta xissa kushdilar. V. K. Kobulov, F. B. 
Abutaliev, T. Buriev, N. Muxitdinov, M. Adxamov, M. Irmatov, M. I. Eydelg’mant va boshqalar 
uz faoliyatlarini matematik programmalashtirish va matematik modellashtirishning boshqa 
soxalariga bag’ishladilar.