Metrologiya va elektr

Ma’sul muharrir: S.F. Amirov – t.f.d., prof. (ToshTYMI). 
 
Taqrizchilar: Azimov R.K. - t.f.d., prof. (TDTU); 
Xoliqov A.A. – t.f.d., prof. (ToshTYMI).
 
 
 

---

6 
 
Kirish 
 
Elektroenergetika,  elektr  ta’minoti,  elektromexanika,  elektr  texnologiya, 
qishloq  xo‘jaligini  elektrlashtirish  va  avtomatlashtirish  ta’lim  yo‘nalishlarida 
metrologiya  asoslari,  elektr  o‘lchash  texnikasi  hamda  elektr  va  noelektr 
kattaliklarni  o‘lchaydigan  texnik  vositalarning  o‘ziga  xos  xususiyati  va  o‘lchash 
jarayonidagi  xatoliklarini  tahlil  qilish  lozim  bo‘ladi.  Bunday  bilimlarni  talabalar 
“Metrologiya,  standartlashtirish  va  sertifikatlash”,  “Elektr  o‘lchashlar  va  o‘lchov 
asboblari”  hamda  “Texnologik  o‘lchashlar  va  o‘lchov  asboblari”  fanlarini 
o‘rganishda va o‘zlashtirishda bilib oladilar. 
Hozirgi vaqtda O’zbekiston Respublikasi ishlab chiqarish sanoati transporti va 
umuman  iqtisodiyoti  nihoyatda  tez  rivojlanayotgan  vaqtda  tashqi  firma  va 
jamiyatlar  bilan  eksport  salohiyati  oshib  borayotgan  vaziyatda  metrologiya, 
standartlashtirish  va  sertifikasiyalash  faoliyati  davlat  darajasidagi  masala  bo’lib, 
qolgan xar bir yo’nalishdagi bakalavrlarni tayyorlashda tarbiyaviy ahamiyatga ega 
omildir. 
Hozirgi zamon elektroenergetikasi, elektr ta’minoti hamda avtomatlashtirilgan 
tizimlarda  birlamchi  o‘lchash  o‘zgartgichlari  (datchiklari)  yordamida  tok, 
kuchlanish,  quvvat,  elektr  energiya,  tezlik,  burchak  va  chiziqli  siljishlarni, 
aylanuvchi  momentlarni,  ishchi  organlarning  va  texnologik  muhitlar  haroratini, 
gidravlik va pnevmatik sistemalarning bosimini, transportlanayotgan mahsulotlarni 
miqdorini, namligini rezervuarlardagi suyuq va sochma  materiallar sathini, erigan 
moddalar konsentratsiyasini va boshqa noelektrik kattaliklarni yuqori aniqlikda va 
ko‘p hollarda uzliksiz o‘lchashni talab etadi. 
Bakalavrlarni tayyorlashda metrologiya, standartlashtirish va sertifikasiyalash, 
xususan  elektr  o’lchashlarni  tarbiyaviy  ahamiyati  shundaki,  xar  qanday  ish 
faoliyati  doirasiga  kirgan  kishi  mazkur  faoliyatlar  yordamisiz  ko’zlangan 
maqsadlariga  erishib  bo’lmaydi.  Shu  sababli  metrologiya,  standartlashtirish 
sertifikasiyalash  asoslarini  bilish  va  amalda  qo’llash  xar  qanday  tadbirkorlar, 

---

7 
 
mutaxassislar uchun eksport – bob maxsulotlar ishlab chiqarish muhim omillardan 
hisoblanadi.  
Ma’ruzalarda olingan nazariy ma’lumotlar va ularni amaliyotda qo‘llash uchun 
laboratoriya  ishlari,  amaliy  mashg‘ulotlar  va  shaxsiy  vazifalar  katta  ahamiyatga 
egadir.  Shu  bilan  birga  bizning  nazarimizda  har  qanday  texnik  sohada  masala 
yecha olish nazariy bilim darajasining mezoni hisoblanadi. Masala yechish nazariy 
bilimlarni  yanada  chuqurroq  tushunishga  hamda  mustahkamlashga  imkon  beradi, 
chuqur ta’lim olish va fikrlash qobiliyatini oshirishga xizmat qiladi va oxir oqibat 
ishlab chiqarish qo’yilgan maqsad va vazifalarni echishga yordam beradi. 
Qo‘lingizdagi  o‘quv  qo‘llanma  “Metrologiya  va  elektr  o‘lchashlardan 
masalalar  to‘plami”  auditoriyada  olib  boriladigan  amaliy  mashg‘ulotlar,  uy 
vazifalar  hamda  talabalarning  mustaqil  ishlashlari  uchun  mo‘ljallangan. 
Qo‘llanmadagi  material  ikkita  qismdan  iborat.  Birinchi  qismi  elektr  kattaliklarni 
o‘lchash,  o‘lchash  xatoliklar  va  natijalarni  baholash,  o‘lchash  asboblarini  tanlash 
hamda ularni normallangan metrologik xarakteristikalariga bag‘ishlangan. Ikkinchi 
qismda  magnit  va  noelektrik  kattaliklarni  o‘lchash  masalalari  hamda  birlamchi 
o‘lchash o‘zgartgichlarini tanlash masalalari keltirilgan. Masalalarni yechish uchun 
uslubiy yordam sifatida asosiy atamalarning qisqartirilgan ta’riflari, nazariy qonun 
qoidalar,  masalalarni  yechish  namunalari  va  ko‘rsatmalar  hamda  keltirilgan 
masalalarning javoblari berilgan. 
“Metrologiya  va  elektr  o’lchashlardan  masalalar  to’plami”  o’quv  qo’llanma 
bo’yicha  fanni  o’rganish  natijasida  bakalavr  asosiy  qoidalar,  standartlarga  sifatni 
boshqarishdagi  me’yoriy  xujjatlar  bilan  ishlashni,  ularda  uchraydigan  misol  va 
masalalarni amaliy ishlab chiqarishda tadbiq qilish va qo’llashlari kerak bo’ladi. 
O‘quv qo‘llanmada keltirilgan misol, masalalar va mustaqil vazifalar Toshkent 
temir  yo‘l  muhandislari  institutiga  tegishli  yo‘nalishlarida  ta’lim  olayotgan 
talabalar  “Metrologiya  va  elektr  o‘lchashlar”  fanidan  amaliy  va  mustaqil 
mashg‘ulotlarida foydalanildi va ijobiy baholandi. 
O‘quv  qo‘llanmani  yaratishda  mualliflar  ko‘p  yillik  tajribalaridan 
foydalandilar hamda keltirilgan adabiyotlardagi masalalarni qayta ishlab chiqdilar. 

---

8 
 
O’zbekiston  Respublikasi  “Metrologiya  to’g’risida”gi  qonunda  ushbu  fan 
quyidagi  masalalar  bilan  shug’ullanishi  qayd  etilgan:  o’lchashlarning  umumiy 
nazariyasi;  kattaliklarning  birliklari  va  ularni  tizimlari;  o’lchash  usullari  va 
vositalari;  o’lchashlarning  aniqligini  topish  usullari;  o’lchash  birligi  va  o’chash 
vositalarning bir xilligini ta’minlash; etalonlar va na’munaviy o’lchash vositalari, 
ularning o’lchashlarini uzatish usullari. Bundan ko’rinib turibdiki metrologiya fani 
miqdoriy  ma’lumotlarni  olish,  ularga  ishlov  berish  va  baholash  xususiyatidago 
fandir. 
Taqdim  etilayotgan  qo’llanmaga  milliy  g’oya,  y’ani  komil  insonni  zamon 
talablariga  muvofiq  voyaga  etkazish  maqsadida  O’zbekiston  olimlari  ishlab 
chiqqan  gidromeliorativ  ob’yektlarda  suv  sarfini  o’lchaydigan  elektromgnit 
datchiklar,  elektr  o’lchash  ko’priklari,  kompensatorlar,  o’zgartgichlar,  temir  yo’l 
relslarining kichik bo’lgan qarshiliklarni o’lchash sxemasidan foydalanilgan. O’rta 
Osiyoda  yagona  bo’lgan  uskuna  O’zbekiston  Fanlar  Akademiyasi  Energetika  va 
avtomatika  institute,  Toshkent  Davlat  Texnika  universiteti  energetika  fakulteti 
poligonlarida  O’zbekiston  patentlari  bilan  tasdiqlangan  katta  toklarni  o’lchash 
uchun  yaratilgan  elektromagnit  datchiklar,  O’zbekiston-Xitoy  qo’shma 
korxonasida ishlab chiqarilayotgan raqamli elekron elektr energiya hisoblagichlari 
va yuqori hamda o’ta kuchlanishlarni o’lchaydigan qurilmalar haqida ma’lumotlar 
keltirilgan. 
Taqdim  etilayotgan  o’quv  qo’llanma  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  va  o’rta 
maxsus  ta’lim  Vazirligi  tomonidan  tasdiqlangan  na’munaviy  fan  dasturida  qayd 
etilgan  amaliy  mashg’ulotlar  mavzularini  qamrab  olgan  bo’lib,  bir  qator  tegishli 
Evropa va Rossiya Federasiyasida nashr etilgan imkon darajada foydalanilgan. 
Mualliflar o‘quv qo‘llanmaning dastlabki nusxasini o‘qib chiqib, uning sifatini 
yaxshilash  bo‘yicha  fikr  mulohazalarni  bildirgan  texnika  fanlari  doktorlari, 
professorlar  S.F.  Amirovga,  R.K.  Azimovga  va  A.A.  Xoliqovga  samimiy 
minnatdorchilik bildiradilar. 
Mazkur  o‘quv  qo‘llanma  tasdiqlangan  fan  dasturi  asosida  yoritilganligi  bois 
mavzularga  tegishli  misol  va  masalalar  soni  va  ba’zi  yechimlari  chegaralangan. 

---

9 
 
“Metrologiya  va  elektr  o‘lchashlar”dan  davlat  tilida  yozilgan  dastlabki 
qo‘llanmalardan  biri  bo‘lganligi  sababli  kamchiliklardan  holi  emas.  Soha 
mutaxassislari,  talabalar,  umuman  o‘quvchilar  fikr-mulohazalari  asosida 
qo‘llanmani keyingi nashrlari mukammalroq bo‘ladi degan umiddamiz. 
 
Mualliflar