Isroilov Muhammadali 202-K/T
Falsafaning predmet va asosiy mavzulari. Falsafy dunyoqarash
Reja:
1. «Falsafa» atamasining mohiyat va mazmunii uning tarixiy va
zamonaviy taiqiniari.
2. Falsafaning bahs mavzulari va ularning xitma-xil talginlari. 3.
Dunyo qarash tushunchasii uning mohiyat va mazmunii
Individual
va tarixiy shakllari.
4. Falsafa-dunyo garash sifatda.
Bashariyat milodiy. XX asr bilan xayrlashibi uchinchi ming
yillikka qadam
qo'ymoqda. Falsafa bugungi kunga kelibi ijtmoiy hayotning
barcha sohalarida ulkan yutuqlarga erishdi. Fan va texnikai
madanlyat va maorif beqiyos rivojlandi. Odamzod o'zining aql-
zakovat va mehnat bilan Juda ko'p yangiliklar yaratdi.
Dunyoning ko'plab sir-asrori kashf etldii buyuk ixtrolar qilindi.
5 orasida dinida topla Ma'naviy boyliklar orasida falsafa lmida
to'plangan hikmatlar xazinasi eng muhim o'rin tutadi. Har bir
davrning buyuk donishmandlari bo'ladi. Ular o'z yurt va
xalqining tafakkurii ruhiyat hamda orzu-intlishlarini falsafy
ta'limotlaridai muayyan darajadai ifoda etganlari Jamiyat
farovonligi va millat ravnaqi uchun xizmat qiladigan yuksak
g'oyalarni o'rtaga tashlaganlar. Xalqni buyuk maqsadlar sari
yetaqlovchi bayroq sifatda namoyon bo'ladigan bu g'oyalarning
muayyan davr mafurasiga aylanishida
falsafy bilimlar kata ahamiyat kasb etadi.
Avvaloi falsafa o'zi nimai degani masalaga to'xtalib o'taylik.
Falsafa asoslari bayon qilingan aksariyat darsliklarda ushbu
atama qadimgi yunon tlidagi «flosofya» so'zidan olingani va u
«donishmandlikni sevish («flo» sevam ani «sofya»- danolik)
degani ma'noni anglat ishi ta'kidlanadi. Bu — ushbu so'zningi
atamaning lug'aviy ma'nosi bo'lib hisoblanadi. Asrlar davomida
flosofya so'zining ma'no-mazmuniga xilma-xil qarashlari uning
Jamiyati inson va fanlar tzimidagi o'rniga nisbatan turlicha
munosabat va yondashuvlar bo'lgani bu atamaning mohiyat-
mazmuni ham o'zgarib borgan. Qadimgi Yunonistonda
«Filosofya» atamasini dastlabi matematka fani orqali
barchamizga yaxshi ma'lum bo'lgani buyuk alloma Pifagor
ishlatgan. Yevropa
madaniyatga esai u buyuk yunon faylasuf Afotun asarlari
orqali kirib kelgan. Shu
tariqai u avvaloi qadimgi Yunonistonda alohida bilim sohasigai
tug'rirog'ii «fanlarming otasi»i ya'ni asosiy fanga aylangan.
Qadimgi dunyoda fanlaming barchasinii ular qanday ilmiy
masalalar bilan shug'ullanishidan qat'i nazari flosofya deb
ataganlar. U ham ijtmoiy borliqi ham tabiat to'g'risidagi ilm
hisoblanar edi. Shu ma'nodai dastlabki flosofya olam va unda
insonning tutgan o'mi haqidagi qarashlar tzimi bo'libi dunyoni
ilmly bilish zarur atdan vujudga kelgan edi. Bundan tashqarii
qadimgi Yunonistonda yuz bergan buyuk uyg'onish davri o'ziga
xos falsafy mafurani ham yaratganligi shubhasiz. Uning eng
asosiy qadriyat erkinlik tushunchasi ekaninii ana shu erkin
hayot to'g'risidagi qarashlar buyuk madaniy yuksalishga asos
bo'lganini aksariyat olimlar alohida ta'kidlaydi.
Sharqda «Ikkinchl Arastu»i «Ikkinchi muallim» deya e'trof
etlgan buyuk mutafakkir Abu aasr Forobiy flosofya so'zini
«hikmatni qadrlash» deb talqin etgan. Falsafa Sharq xalqlari
ijtmoiy tafakkurida «donishmandlikni sevish» degani mazmun
bilan bfrgai olam sirlarini bilishi hayot va insonni qadrlashi umr
mazmuni
hakidagi qarash va hikmatlarni e'zozlash ma'nosida ishlatlgan.
XIX asr nemis qadriyatshunosi I. Rikkert shunga o'xshash fkmi
quyldagicha bayon qilgan: «odamzod olam va odam hamda
hayotning qadrini anglabi ular om anat bir narsa ekanini
tushuna boshlagan davrlardan falsafy fkrlashga kirishgan.
Binobarini birinchi faylasufi kim bo'lganidan qat'iy nazari
hayotni qadrlaydigan kishi bo'lgani shubhasiz».
Falsafai avvaloi muayyan ilmiy bilimlar tzimidir. Ui bir tom
ondani insonning voqelikni aql vositasida idrok etshii ikkinchi
tomondani ongning afsona va rivoyatlar asosidagi shakllardan
o'zil-kesil ajralish jarayoni natjasidir. Bu ikki jihat bir-biri bilan
uzviy bog'liq. Chunkii behuda xayolparastliki havoyl va xalos
bolsas afsonaviy fkrlash tarzidan xalos bo'lish ilmiy bilimlarni
egallash orqali ro'y beradi. Eng muhimii falsafa kundallk
turmushda uchrab turadigan eskilik asoratlarii bid'at va
cheklanishlarga muxolif bo'lgan hurfkrlikdir. Falsafa aynan ana
shunday yangl dunyoqarashning shakllanishi uchun asos bo'ldi.
«Falsafa» atamasi «flosofya»ning Sharq ijtmoiy tafakkuridagi
shaklidir. Odatda u tushuncha sifatda tor va keng ma'nolarda
qo'llanadi. Xususani keng ma'noda uni antk qadimiy falsafada
«donishmandlikni sevish» deb tushunilganini aytb o'tdik. Ayrim
faylasufar va falsafy oqimlari chunonchii ingliz faylasuf T.
Kobbs (1588-1679) uni «to'g'ri fkrlash orqali bilishga erishish»i
nemis faylasuf Xekel «umum an predmetlarga fkriy
yondashish»i Lyudvik Feyerbax «bor narsani bilishw
pragmatzm ta'limot namoyandalari esai «foydali narsalarni
bilish Jarayon deya talqin etgan.
«Falsafa» tushunchasi tor ma'noda madaniyati san'ati aqliy yoki
hissiy bilish usulii vositasi tarzida ta'rifanadi. Falsafaga bo'lgan
munosabatning xilma-xillikka asoslangani holdai unga yaxliti
umumlashgan ta'rifar ham berilgan. Falsafaga ijtmoiy ong
shakli bo'lgan madaniyati san'ati qadriyat nuqtai nazaridan
qaraydigan bo'lsaki uning milliylikni aks etrish imkaniyat
tuqiladi. Ammo ontologiyai gnoseologiyai naturflosofyai
antropologiya kabi fan sahalari nuqtai nazaridan qaralsai ushbu
ta'rifda umuminsoniylik va universallik falsafaning asosiy
hususiyat ekanini ta'kidlash lozim bo'ladi.
Haqiqiy falsafa tafakkur mahsuli bo'l narsalarni oly darajadagi
haqiqat sifatda mutloqlashtrmaydi. Bu borada Suqrotning
«Men hech narsani ang sinine kay la luna de la bilmasligimni
bilaman» degani e'trof haqiqat me'zonidir. Holbukii Suqrot
qadim gi Yunonistonning eng bilimli faylasuf bo'lgan. U
bilimdoni bahs-munozara chog'ida har qanday suhbatdoshni
ham mot qilib qo'ya olgani haqida tarixda misollar ko'p. Falsafy
bilimlar rivoji o'zluksiz Jarayon bo'libi u insoniyatning tafakkur
bobida lgari erishgan yutuqlarni tanqidiy baholashni taqozo
etadi. Biroq bu – ularni tamoman rad etshi ko'r-ko'rona tanqid
qilish lozim degani emasi balki ularga xos barcha xato va
kamchiliklarni anglabi yaxshi va ijobiy jihatlaridan foydalanish
demakdir. Ana shunday tanqidiy yondashuv va vorislik
falsafaning muhim xususiyatlaridan biridir.
Bu fanning oldiga qo'yilgan vazifalarga va uning hayotdagi
o'rniga qarabi ijtmoly taraqqiyotning turli davrlarida unga
bo'lgan munosabat ham o'zgarib borgan. Bu munosabatlar
dastlabki fanlar paydo bo'lib va ularning ba'zilari falsafadan
ajralibi alohida mustaqil fan sohasiga aylana boshlagan
davrlardayoq shakllana boshlagan.
Falsafaning ijtm oly ong tzimida tutgan o'mii Jamiyat va shaxs
hayotdagi ahamiyat nimadan iborati degani masala hamma
davrlarda ham dolzarb bo'lgan. Ayniqsai tarixiy taraqqiyotning
tub burilish davrlarida falsafaning asl mohiyatni bilishi uning
usul va g'oyalari kuchidan foydalanish muhim ahamiyat kasb
etgan.
Falsafai sirasini aytgandai Ijtmoiy tafakkur rivoji yutuqi va
insoniyat ma'naviy taraqqiyot mahsulidir. U kishilarning olamni
bilishi o'zlashtrishi farovon hayot kechirish va o'z insonly
salohlyatlarini namoyon etsh ehtyojlari bilan uzviy bog'liqdir.
Falsafy ta'limotlar hamma davrlarda ham insoniyatning ilg'or
tajribalarini o'zida mujassamlashtrgan va insoniyat
madaniyatni yanada yuksakroq bosqichga ko'tarishga xizmat
qilgan
Har bir falsafy g'oyai mafurai bilimlar tzimi asosan o'z davri
xususiyatlarini aks etrgan. Ular zamon ruhf va ma'navlyatnt
o'zida mujassamlashtrgani davr muammolarini hal etshda qo'l
kelgan. Shuning uchun Afotuni Forobly va Berunlyi aavoly va
Xekkelning asar va ta'limotlarida ular yashab o'tgan davr
g'oyalari aks etgan. Kishilik Jamlyat hech qachon bir tekis va
silliq rivojlanmagan. Taraqqiyot ortdan inqirozlari yutuqlar
ketdan mag'lubiyatlari farovonliklar izidan zavolga yuz tutshlar
ta'qib etgan. Muayyan jamlyat iqtsodly-siyoslyi axloqiy-dinlyi
badily-estetk taraqqiyot borasida Inqtrozga duch kelar ekanii
undan chiqib ketsh uchun ilg'or falsafy ta'limotlarga ehtyoj
sezadi.
Shuning uchun ham buyuk falsafy ta'limotlarnii bir tomondani
madaniy intellektual rivojlanish samarasli ikkinchi tomondani
tub ijtmoly o'zgarishlar taqozosi deyish mumkin. Muayyan
tarixiy burilish davrida «Falsafa nima o'zi?» degani masala
dolzarb ahamiyat kasb etshi ham shundan. Ana shunday
davrlarda kishlar falsafaning mohiyati uning maqsad va
vazifalarini yangicha idrok
etganlar. Qadimgi Yunoniston va Rim davridan buyon o'tgan
ikki ming yildan ziyodroq vaqt mobaynida «Falsafa endi yo'q
bo'ldii uni o'rganishning hech bir zarurat qolmadi» qabilidagi
gaplar ko'p bo'lgan. Lekini zamonlar o'tshi bilan odamzod
baribir falsafaga ehtyoj sezgan va u insonning ma'navly
kamolotda beqlyos
ahamiyat kasb etshiga qayta-qayta ishonch hosil qilgan. Bu
jihatdan quyidagi rivoyat juda ibratlidir. Miloddan oldingi
birinchi asrda yashab o'tgan buyuk faylasuf Lukresiyning
shogirdlaridan biri unga qarabi «ustozi fanning boshqa
sohalariga old ilmlar Juda ko'payib ketdi. Endi falsafani
o'rganishning hojat bormikan?»i debdi. Shunda ulug' faylasuf
bamaylixotr gap boshlabi «Falsafani Suqroti Afotuni Arastu
kabi buyuk allomalar yaratgan. Lekini endilikda insoniyatning
ana shunday buyuk mutafakkirlari yaratgan bu fanni
o'rganmaslik har qaysi nodonning ham qo'lidan keladigan ish
bo'lib qoldi»i degani ekani.
Falsafa kishilarga olam tug'risida yaxlit tasavvur beradii boshqa
fanlar esai uning ayrim Jihatlarini o'rganadii Masalani biologiya
o'simlik va hayvonot dunyosinii turlarining kelib chiqishii
o'zgarishi va takomillashib borishi kabi masalalami o'rganadi. Bu
sohaga old fanlar ushbu yo'nalishdagi jarayonlarning ba'zi
hususiyat va jihatlarini chuqurroq tadqiq etshga harakat qiladi.
Binobarini biolog har qanday rivojlanish jarayoni bilan emasi
balki faqat jonli tanadagi rivojlanish Jarayoni bilan qiziqadi.
Umumani rivojlanish jarayonining o'zi nimai uning mohiyat
qanday? Masalaning aynan shu taxlitda qo'yilishi llmiy
muammolarni falsafy masalaga aylantradi. Ya'nii shu tariqa
muayyan mavzu oddly ilm sohasidagi yo'nalishdan falsafy
muammo tusini oladi.
Endi Faylasuf kim?i degani savolga Javob beraylik. Filosof
so'zinii yuqorida aytganimizdeki ilk bor buyuk matematk va
mutafakkir Pifagor qo'llagan. Bu tushunchaning ma'nosini u
Olimplya o'yinlari misolida quyidagicha tushuntrib bergan:
anjumanga keladigan bir guruh kishilar bellashishi kuch
sinashishi ya'ni o'zi va o'zligini namoyon etsh uchuni ikkinchi
bir guruh - savdo-sotq qilishi boyligini ko'paytrish uchuni
uchinchisi esai o'yindan ma'naviy oziq olishi haqiqatni bilish va
aniqlashni maqsad qilib oladi. Ana shu uchinchi guruhga
mansub kishilari Pifagor talqiniga ko'rai faylasufar edi. Bui bir
qarashdai oddiy va jo'n misolga o'xshaydi. Ammoi uning
ma'nosi
nihoyatda teran. Chunkii inson umrining o'zi ham shunday.
«Dunyo teatrga o'xshaydii unga kelgan har bir kishi sahnaga
chiqadi va o'z rolini o'ynab dunyoni tark etadi»i degani fkr bejiz
aytlmagan. Kimdir bu dunyoga uning sir-asrorlari tug'risida
bosh ham qotrmasdan kelib ketadii umrini yeyish-ichishi uy-
ro'zg'or tashvishlari bilan o'tkazadi. Boshqasi - nafs balosiga
berilibi mol-mulkka ruju qo'yadi. Uchinchlsi esai olam
hikmatlarini ofrganadii umrini hayrli va savab ishlarga sarfaydii
boshqalar uchun ibrat bularli hayot kechiradi. Qadimgi Sharq va
Yunanistonda har tomonlama chuqur bilim va kata hayotly
tajribaga ega bo'lgani Inson ma'naviyatni boyltsh va haqiqatni
bilishga intluvchi ki shllarni faylasuf deb ataganlar. Fozil va
komil Insonlargina falsafa bilan shug'ullanganlar. Aslidai o'sha
davrlarda falsafani o'rganish deyilgandai ilmning asoslarini
egallash ko'zda tutligan. Grek mutafakkiri Geraqlit (eramizdan
avvalg 520-460 yillarda yashagan) shogirdlariga murojaat qilibi
«Do'stmi sen hall yoshsani umringni bekor o'tkazmay desangi
falsafani o'rgani deganida aynan ana shu haqlqatni nazarda
tutgan.
Falsafa fanining muammolarii o'z xususiyatlariga ko'rai azaliy va
yoki o'tkinchi
bo'lishi mumkin. Azally muammolar insaniyat paydo bo'lgan
davrdayoq vujudga kelgan bo'libi toki odamzod mavjud ekanli
yashayveradi. Chunkii insonlyat taraqqlyotning har bir
bosqichida ushbu muammolar yangidan kun tartbiga
qo'yilaveradi. Ularni o'rganish jarayonida ilm-fan taraqqiy etb
boradi. Olam va odam munosabatlarii dunyoning mavjudligii
borliqning vogeligii undagi oʻzaro aloqadorlik va taraqqly etshi
insoniyat hayotdagi adolat va haqiqati yax shilik va yomonliki
urush va tnchliki umrning mazmunii tabiat va jamiyat
taraqqiyotning asosiy tamoyillari bilan bog'liq ko'pdan-ko'p
masalalar falsafa va falsafy bilim sohalarining azaliy
muammolari sirasiga kiradi. Falsafada olamning asosida nima
yotadii uni voqe etb turgan narsaning mohlyat nim adan
iborati degani masalalar nihoyada o'zoq tarixga ega. Qadimg
Yunoniston va Rimda bu masala «Substansiya» tushunchasi va
uning mazmunini qanday tushunilishiga qarab o'ziga xos
ifodalangan. Substansiya deganida olam va dunyodag!
narsalarning mohlyat to'g'risidagi fkr tushunilgan. Yunaniston
faylasuf va matematgi Pifagor hamma narsa sonlardan tashkil
topgan degan bo'lsai Afotun substansiya -G'oyalardır deganii
Demokrit esai olamning asosida atomlar (atom tushunchasi
o'sha davrda bo'linmas zarracha ma'nosida ishlatlgan) yotadi
deb tushuntrgan. Bu masalalarni qay tarzda hal qlinishiga
qarab farqlanadigan falsafy oqim va yo'nallshlar ham yo'q
emas. Masalani olamning asosida nima yotadii uning mohiyal
nimadan iborat degani masalada monizmi dualizmi plyuralizmi
materlalizm va
idealizm kabi qator falsafy qarashlar shakllangan. Monizm
(yunoncha-manosi ya'ni yakka ma'nosini anglatadi) — olamning
asosi yakkayu-yagona sababgai bita asosga ega deb ta'lim
beradigan falsafy ta'limotdir.
Dualizm (lotn tlida duai ya'ni ikki degan ma'noni ifodalaydi) –
olamning asosida ikkita asosi ya'ni modda va materlya bilan
birga ruh va g'oyai ya'ni ideya yotadi deyuvchi qarash.
Plyuralizm (lotn tlida plyurali ya'ni ko'plik degan ma'noni
anglatadi)
olamning asosida ko'p narsa va ideyalar yotadi deb e'trof
etadigan ta'limotdir.
Materializm - olamning asosida materiyai ya'ni moddiy narsalar
yotshini
e'trof etadigani moddiylikn ustuvor deb biladigan ta'limot.
Idealizm - olamning asosida ruh yaki g'oyalar (ideyalar) yotadii
dunyo voqeligi va rivojida ideyalarni ustuvor deb ta'lim
beradigan falsafy ta'limot.
Falsafada dunyoni angiashi uning umumiy qonuniyatlarini bilish
bilan bog'liq masalalar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
masalalar bilan falsafaning gnoseologiya (gnosis- bilishi logos -
ta'limot) degani sohasi shug'ullanadi. Dunyoni bilish mumkin
deb hisoblaydigan faylasufarni - gnostk lar; olamni bilish
mumkin emasi bilimlarimiz tug'ri va aniq haqiqat darajasiga
ko'tarila olmaydi deyuvchilami esa - aknostklar (yunoncha –
bilib bo'lmaydi degani ma'non! anglatadi) deb yuritladi.
Olamdagi o'zgarishi rivojlanishi umumiy aloqadorlik va
taraqqiyotning qay tarzda amalga oshishii qanday sodir bo'lishi
kabi masalalar ham falsafaning azaliy muammolari qatoriga
kiradi. Falsafada ana shu mavzularga munosaba va ular bilan
bog'liq muammolarni hal qili shga qarab farqlanadigan bir
necha ta'limoti gar ashi usul va metodlar bor. Dialektkai
metafzikai sofstkai eklektkai dogmatka kabilar shular
Jumlasidandir. Ularning tarixi nihoyatda o'zoq bo'libi qadim gl
Yunoniston va Rim davridan (miloddan oldingi VIII asr)
boshlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |