Fikrni ilmiy va rasmiy uslubda ifodalash xususiyatlari

---

Fikrni ilmiy va rasmiy uslubda ifodalash xususiyatlari 
 
Dildora Abduvosiqovna Nazarova 
[e-mail] 
Toshkent temir yo’l texnikumi 
Annotatsiya: 
Maqolada ilmiy uslub, uning adabiy tilning funksional holati, unda 
bir qator lingvistik xususiyatlar mavjudligi, bayonotni oldindan o’ylash mexanizmi, 
monologik xarakterga ega ekanligi va boshqa til vositalari o’rni haqida gap boradi. 
Ilmiy nutq turlari va uning boshqa nutq uslublaridan farqi tahlil qilinadi. 
Kalit so’zlar: 
ilmiy uslub, nutq, fikrlar, aniqlik, dalil, rasmiy uslub, ilm-fan, 
ommabop, terminologiya, obyektivlik, mavhumlik, tezislar.
 
Features of expression of thought in a scientific and official 
way 
 
Dildora Abduvosikovna Nazarova 
[e-mail] 
Tashkent Railway Technical School 
 
Abstract: 
The article talks about the scientific style, its functional state of the 
literary language, the presence of a number of linguistic features in it, the mechanism 
for thinking ahead of the statement, the monological character and the role of other 
language tools. The types of scientific speech and its difference from other speech 
styles are analyzed. 
Keywords:
scientific style, speech, thoughts, clarity, evidence, official style, 
science, popular, terminology, objectivity, abstract, theses. 
Barchamizga ma’lumki, ilmiy va texnik adabiyotlar tili o’ziga xos xususiyatlari 
bilan alohida nutq uslubi va ilmiy nutq uslubi deb ajralib turadi. Fikrning ilmiy shakli 
sifatida eng aniq, mantiqiy, ifodalanuvchi, keng qamrovli, notiqning dunyo qarashi 
kengligi va kerakli maqsadini ko’zlaganligi bilan ifodalanadi. 
Ilmiy uslubning xarakteristik xususiyatlari - ohang, obyektiv yondoshuv va 
axborotning tartibligi, matnning mukammal tuzilganligi, terminologiyaning 
mavjudligi va olimlar o’rtasida materiallarning mantiqiy va yetarlicha taqdim etilishi 
uchun qabul qilingan maxsus tillar vositasi hisoblanadi.[1] 
Ilmiy uslub ilmiy tadqiqotlar uchun ishlatiladi, bir adabiy tilining eng muhim 
qismi hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi biror bir argument, jumladan, mantiqiy 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
524

---

 
qurilgan axborot ifodalanadi. Ilmiy bir manbada, tushunchalar, asoslar, faktlardan 
taqdim etiladi.
Bu adabiy uslubi mustaqil fan tabiati (aniq, gumanitar, tabiiy yo’nalishlar va 
uslublari (ilmiy maqola, hisobot, darslik, monografiya, va boshqalar) namoyon etgan 
muayyan xususiyatlar hisoblanadi.
Hodisa, predmet yoki g’oya mohiyatini ta’riflash, tahlil qilish, sababini aniqlab, 
dalillar bilan isbotlash va asosli natijalarni bayon etish ilmiy fikrlar jamlanmasi uchun 
juda muhimdir.
Maxsus terminlar bu uslubning leksikasini tashkil qiladi, unda adabiy me’yorga 
qat’iy rioya etilgani holda majhul nisbatdagi fe’llar va murakkab qurilishli gaplar keng 
ishlatiladi. Ilmiy uslub bilimning turli sohalariga qarab, shuningdek, kimga 
mo’ljallanganligiga nisbatan o’zaro farqlanadi. Masalan, fan sohalari muayyan shartli 
belgilar, formulalar, bayon qilish materiali bilan ajralib turadi. Ilmiy uslubdagi kitoblar 
ilm-fanga oid ma’lumotlar berish bilan mutaxassislargagina mo’ljallanishi yoki 
bunday ilmiy ma’lumotlar keng ommaga qaratilgan bo’lishi mumkin.
Keng jamoatchilikka tushunarli bo’lgan, tasvir bayonida emotsionallik, obrazlilik 
mavjud bo’lgan uslub ilmiy-ommabop uslub sanaladi. Ko’pchilikka mo’ljallangan 
ma’ruzalar, risola va darsliklar shu uslubning ko’rinishlaridir. 
Ilmiy-ommabop uslubda maxsus atamalar kam ishlatiladi (ishlatilganda esa izohi 
beriladi), fikrlar qiziqarli tilda tushuntiriladi, bayonda obrazlilikni ta’minlovchi badiiy 
tasvir usullaridan foydalaniladi. 
Barcha qonunlar, prezident farmonlari va hukumat qarorlari, turli hujjatlar, ish 
qog’ozlari, idoralararo yozishmalar va shu kabilar esa rasmiy-idoraviy uslubda 
yoziladi. Rasmiy-idoraviy uslubda gaplar ixcham va aniq bo’ladi. Bu uslubda qaror 
qilindi, inobatga olinsin, ijro uchun qabul qilinsin, tasdiqlanadi kabi qoliplashgan 
so’zlar va so’z birikmalari keng qo’llaniladi. Qisqalik, aniqlik, soddalik rasmiy ish 
qog’ozlarining bosh belgilaridir. Bu uslubda ibora va jumlalar bir qolipda bo’ladi. 
Davlat hujjatlarida, rasmiy uslubda so’zlar ko’chma ma’noda ishlatilmaydi. 
Ilm-fan sohasidagi asosiy shakl tushuncha bo’lib, fikrlash dinamikasining 
lingvistik mujassamlashi hukmlar va xulosalarda ifodalanadi. Ilm-fanning maqsadi 
naqshlarni ochib berishdir. Demak, fikrlashning umumlashtirilgan va mavhum 
yo’nalishi. Bundan ilmiy nutqning asosiy xususiyatlari: obyektivlik, mavhumlik, 
intellektuallik va ixchamlik kuzatiladi [2]. 
Yuqorida aytib o’tilganidek, ilmiy uslub taqdimotning dalili va axborotga 
to’yinganligi (ko’plab dalillar, faktlar), atamalar va umumiy ilmiy so’zlarni qo’llash, 
hamda terminlar matnning umumiy hajmining 15-20% ni egallashi bilan keskin 
farqlanadi. 
Mavhum ma’nolarga ega bo’lgan so’zlarni ishlatish - bu muayyan tasvirlarning 
ongida va xotirasida, masalan, xususiyat, mohiyat, dunyoqarash va real so’zlardan 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
525

---

 
foydalaniladi, ko’pincha nutqning monologik tabiati mavjudligi bilan isbotlanadi. 
Masalan, ko’proq ot va sifatlar va ba’zida fe’llardan foydalaniladi, taklif va 
mulohazalarni murakkab quriladi va ifoda vositalari (taqqoslashlar, metafora va 
boshqalar) ishlatilmaydi va hech qanday ifodali-hissiy so’zlar (rohat, hayajon, 
ilhomlanish, nafrat) aks ettirilmaydi [3]. 
Boshqa nutq uslublari singari, ilmiy uslub kamdan-kam hollarda "toza" shaklda 
topiladi. Ilmiy matnlarda, elementlar va jurnalistik va rasmiy-biznes nutq uslubi 
bo’lishi mumkin. 
Ilmiy nutq, bosh nutq uslublari bilan o’zaro ta’siri tufayli, fikr maqsadi va o’ziga 
xos xususiyatlariga qarab, ilmiy uslub 6 ta turga bo’linadi: 
➢
Asl 
ilmiy 
yoki 
akademik: 
dissertatsiyalar, 
hisobotlar, 
moqolalar, 
monografiyalar, nutqlar; 
➢
O’quv va ilmiy: o’quv qo’llanmalari, ma’ruza kurslari, darsliklar, seminar 
hisobotlari, bayonnomalar; 
➢
Ilmiy va ommabop: ilmiy va ommabop kitob va jurnallar, bolalar 
ensiklopediyasi; 
➢
Ilmiy va axborot: tezislar, sharhlar, xulosalar; 
➢
Ilmiy ma’lumotnoma: ensiklopediya, lug’atlar, ma’lumotnomalar; 
➢
Ilmiy va texnik: patentlar, guvohnomalar, ixtirolar, texnik shartlar. 
Ilmiy fikr yuritishda til xususiyatlari, ya’ni so’z boyligi juda muhim omil 
hisoblanadi. Mavhum ohang va umumlashma ilmiy uslubning leksik xususiyatlarini 
hosil qiladi. So’zlarning o’ziga xos ma’nolarda ishlatilishi, so’zlarning mavhum 
ma’noda ustunligi, masalan matn hajmi, aniqligi, turg’unligi, bibliografiya kabi. 
Kundalik hayotdagi so’zlar ilmiy ish doirasida terminologik yoki umumiy ma’noga 
egadir masalan, IT atamalar uchun qo’llaniladi: kompyuter, printer va hokazo [4].
Xulosa qilib shuni aytish zarurki, daliliy munosabatlar asosida chiqarilgan ilmiy 
fikrlarga asoslanuvchi, har bir fan sohasining o’ziga xos atamalariga tayanuvchi, fikrni 
aniq va mantiqiy izchil bayon qiluvchi uslub ilmiy nutq va tadqiqot jamlanmasidir. 
Ilmiy uslub tabiat va ijtimoiy hayotdagi barcha narsa hamda hodisalar to’g’risida 
aniq, asoslangan, izchil ma’lumot berishda qo’llanilishi jamiyatda o’ziga hos bo’lgan 
shaxslarni yetishishiga va ularni ilmiy ongi rivojlanishiga yordam beradi.