Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

 
Марказий Осиё тупроқлари 
 
3.Ўрмон-дашт ва дашт зонаси тупроқлари. 
3.1.Қора тупроқлар. 
Бу тупроқлар жаҳонда энг унумдор тупроқлардан 
ҳисобланади. Марказий Осиё минтақасида унинг асосий майдонлари 
Қозоғистон республикасинингшимолий қисмида Россия Федерацияси билан 
чегарадош ҳудудларида учрайди. Умумий майдони 25,4 млн.га. Қора 
тупроқлар классификацияси жиҳатдан 3 типчага тақсимланади: 1) мўътадил 
(ўртача) намланган ўрмон-даштли қора ишқорсизланган; 2) мўътадил қуруқ 
даштли қора типик ва 3) жанубий қуруқ даштли қора.

---

10 
Бу қора тупроқ типчалари ўзаро бир-биридан тупроқ ҳосил қилувчи 
иқлим шарт-шароитлари яъни, ўрта йиллик ҳарорат кўрсаткичи (
о
С), музламас 
даври (кунларда), 10
о
С юқори ҳаво ҳароратининг даври, 10
о
С баланд 
ҳароратнинг жами даври, йиллик ёғин-сочин миқдори ва 10
о
С юқори ҳарорат 
давридаги буғланиши каби омиллар билан фарқ қилади. Масалан, қора 
ишқорсизланган, қора типик ва қора жанубий тупроқлар ҳудудларида ўрта 
йиллик ҳаво ҳарорат йиллик 10
о
С юқори ҳарорат миқдори йиллик ёғин-сочин 
миқдори ва 10
о
С юқори давридаги буғланиш (мм) тегишлича 0,4, 07-1,0, 1,1-
2,4
о
С; 2050, 2100-2200, 2250-2450
о
С; 320-340, 300-330, 250-300 мм ташкил 
этади (Боровский, 1978). 
Шимолий Қозоғистон қора тупроқлар ҳудудлари учун иқлимнинг 
характерли томонларидан қуёш радиациясининг вегетация даврида кўплиги 
ҳамда унинг қисқа муддатлиги (105-130 кун), атмосферанинг қурғоқчилиги ва 
шимолнинг кучли фаолияти (Джаланкузов, 1977).
Таърифланадиган минтақанинг геологик тузилишида палеозой 
жинслардан то тўртламчи ётқизиқларгача бўлган жинслар, лёсслар ва ранг-
баранг шўрланган лойлар иштирок этади. 
Тўртламчи жинслардан эллювиал, юллювиал-делювиал ётқизиқлар ва 
эол қумлар ва аллювиал оқизмалар тарқалган бўлиб, улар тупроқ пайдо 
қилувчи асосий она жинслар ҳисобланади. 
Қора тупроқлар зонасида ўрмон ва дашт ўсимликлари ҳамда турли хил 
баланд бўйли ўтлар ривожланган.
Қора тупроқлар типчалари оддий, чуқур карбонатли, карбонатли, 
қолдиқ шўрхокли-карбонатли, шўртобли, тўла ривожланган ва кам 
ривожланган авлодларга бўлинади. Гумус йиғилиш жараёни бўйича қора 
тупроқлар кучсиз гумусли (4% дан кам), кам гумусли (4-6%) ва ўрта гумусли 
(6-10%) гуруҳларга ажратилатилади. 
Гумус горизонтининг қалинлиги бўйича қора тупроқлар кам қатламли 
(А+B горизонти 40 см дан кам), ўрта қатламли (A+B=40-80см) ва ўта 
қатламли (A+B=80-100см) ларга бўлинади. Қора тупроқлар шўртобланиш 
даражасига кучсиз шўртоблашган (Na