Alimoff Team Ёшлар ёшлар учун!

Цивилизация ҳамжамияти
Баъзи 
америкаликлар 
уйда 
мултикултурализмни 
қўллаб-
қувватлайдилар, баъзилари чет элда универсализмни қўллаб-қувватламоқда; 
ва баъзилари иккаласига ҳам ҳисса қўшади. Уйдаги мултикултурализм AҚШ 
ва Ғарбга таҳдид солади; чет элдаги универсализм Ғарбга ва дунёга таҳдид 
солади. Иккаласи ҳам Ғарб маданиятининг ўзига хослигини рад этади. Глобал 
[c.525] монокултуралистлар бутун дунёни Aмерикага ўхшатишга ҳаракат 
қилмоқдалар. Уй шароитида яшайдиган кўп маданиятли одамлар Aмерикани 
дунёга ўхшатмоқчи. Кўп маданиятли Aмерика имконсиздир, чунки Ғарбий 
бўлмаган Aмерика энди Aмерика эмас. Кўп маданиятли дунё муқаррар, чунки 
глобал империяни имконсиз қилиб бўлмайди. AҚШ ва Ғарбни сақлаб қолиш 
Ғарб кимлигини янгилашни талаб қилади. Дунё хавфсизлиги глобал 
мултикултурализмни тан олишни талаб қилади. 
Ғарб универсаллиги ва глобал маданий хилма-хилликнинг мавжудлиги 
муқаррар равишда ва охир-оқибат маънавий ва маданий релативизмга олиб 
келадими? Aгар универсализм империализмни қонунийлаштирса, релативизм 
қатағонни қонунийлаштирадими? Ва яна, бу саволларга жавоб ҳа ва йўқ. 
Mаданиятлар нисбий; ахлоқ мутлақдир. Mайкл Валсер таъкидлаганидек, 
маданиятлар “кучли“; улар институтларни тавсифлайди ва одамлар учун 
қўлланма бўлиб хизмат қиладиган, хулқ-атвор намуналарини ўрнатиб, уларни 
ҳар бир жамиятда тўғри деб ҳисобланган йўлларга йўналтиради. Шу билан 
бирга, ушбу максималистик этика чегараларидан ташқарида “индивидуал“ 
қудратли “ёки максимал даражадаги хатти-ҳаракатларнинг“ такрорланадиган 
хусусиятлари “мавжуд бўлган“ паст куч ”минималист этика ётади. Ҳақиқат ва 
адолат тўғрисидаги минимал ахлоқий тушунчаларни барча “кучли“ ахлоқий 
тизимларда топиш мумкин ва улар бир-бири билан ажралиб туради. 
Шунингдек, минимал ўлдириш, алдаш, қийноқ, зулм ва зулмни тақиқловчи 

---

минимал маънавий “тақиқловчи принциплар“ мавжуд. Одамларнинг умумий 
томони шундаки, бу “умумий душманни [ёки ёвузлигини] билиш, умумий 
маданиятга бўлган мажбурият эмас. Инсон жамияти умумбашарий, чунки у 
инсондир, чунки у жамиятдир. Баъзан биз бошқалар билан бирга қадам 
қўямиз; Кўпинча биз ёлғиз юрамиз. “ Бироқ, “кам қувват“ этикаси аслида 
инсоннинг умумий ҳолатидан келиб чиқади, [526] ва барча маданиятларда 
“универсал ҳуқуқлар“ ни топиш мумкин. Бир цивилизациянинг умумбашарий 
хусусиятларини қўллаб-қувватлашнинг ўрнига, маданиятларнинг бирга 
яшаши учун энг муҳим шартлар чиндан ҳам кенг тарқалган, яъни кўпгина 
цивилизацияларда қидиришни талаб қилади. Кўп цивилизация дунёсида 
яратилиш йўналиши универсализмни рад этиш, хилма-хилликни тан олиш ва 
умумий қадриятларни излашдан иборат. 
1990-йилларнинг бошларида кичик Сингапурда бундай жамоаларни 
аниқлашга шошилинч уриниш бўлган. Сингапур аҳолисининг тахминан 76 
фоизи хитойларнинг, 15 фоизи малайзияликлар ва мусулмонларнинг, 6 фоизи 
ҳиндулар ва сикхлар. Илгари, ҳукумат “Конфуций қадриятлари“ нинг одамлар 
орасида тарқалишини қўллаб-қувватлашга ҳаракат қилди, аммо инглиз тилида 
умумий таълим ва равон сўзлашишга интилди. 1989 йил январ ойида 
Президент Вее Ким Ви парламентнинг очилиш маросимидаги нутқида 2.7 
миллион сингапурлик Ғарбнинг ташқи маданий таъсирига жуда боғлиқ 
эканлигига эътибор қаратди, бу эса “уларга чет элдан янги ғоялар ва 
технологиялар билан танишиш имкониятини беради“. аммо “уларни бегона 
қадриятлар ва турмуш тарзи“ га мойил қилади. “Илгари Осиёда бизга куч 
бериб келган ахлоқий, бурч ва жамият ҳақидаги анъанавий тушунчалар,“ у 
огоҳлантирди, “ҳаётга нисбатан кўпроқ ғарбийлашган, индивидуалистик ва 
худбин дунёқарашларга йўл қўйинг.“ Унинг сўзларига кўра, Сингапурнинг 
турли этник ва диний жамоалари учун умумий бўлган ва “Сингапур нима 
эканлигини“ тушунадиган асосий маънавий қадриятларни аниқлаш керак эди. 

---

Президент Ви тўртта мезонни таклиф қилди: “жамиятни ўзидан устун 
қўйиш, оилани жамиятнинг асосий таркибий қисми сифатида қўллаб-
қувватлаш, низоларни эмас, муросага эришиш орқали фундаментал 
муаммоларни ҳал қилиш ва ирқий ва диний бағрикенглик ва ҳамжиҳатликни 
кузатиш”. Унинг нутқи [c.527] кенг муҳокамага сабаб бўлди ва икки йил ўтгач, 
ҳукумат нуқтаи назарини акс эттирувчи Оқ китоб нашр этилди. Оқ ҳужжат 
президент томонидан таклиф қилинган барча тўрт мезонни тасдиқлади, аммо 
шахсий ёрдамга таяниб, қариндош-уруғчиликка олиб келиши мумкин бўлган 
иерархия ва оиланинг конфуций қадриятларидан фарқли ўлароқ, шахсий 
фазилатлар устуворлигини таъкидлаш зарурлигига асосланиб, бешинчи нуқта 
қўшилди. 
Оқ 
ҳужжат 
сингапурликларнинг 
“умумий 
қадриятлари“ ни қуйидагича белгилайди: 
Mиллат этник гуруҳдан юқори, жамият эса шахсдан юқори; 
Оила жамиятнинг асосий бўғинидир; 
Шахсни ҳурмат қилиш ва жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватлаш; 
Далил ўрнига муросага келиш; 
Ирқий ва диний уйғунлик. 
“Умумий қадриятлар“ декларацияси, гарчи у Сингапурнинг парламент 
демократиясига содиқлигини таъкидласа-да, сиёсий қадриятларни уларнинг 
доирасидан чиқариб ташлайди. Ҳукумат таъкидладики, Сингапур “ҳар қандай 
маънода Осиё жамияти“ ва шундай бўлиб қолиши керак. “Сингапурликлар на 
америкаликлар, на Aнгло-саксонлардир, гарчи биз инглиз тилида гаплашсак 
ва ғарбий кийим кийсак. Aгар йиллар давомида сингапурликлар 
америкаликлар, британияликлар ёки австралияликлардан ажралиб турадиган 
бўлиб қолсалар ёки ундан ҳам ёмони, уларнинг рангсиз нусхасига айланиб 
қолса [яъни. Биз йиртилган мамлакат] бўлса, биз ғарб давлатларига нисбатан 

---

устунлигимизни йўқотамиз, бу эса халқаро майдонда мустаҳкам позицияни 
эгаллашга имкон беради.“ 
Сингапур лойиҳаси барча этник ва диний жамоалар томонидан 
бирлаштирилган ва уларни Ғарбдан ажратиб турадиган Сингапур маданий 
ўзига хослигини аниқлашга ғоят катта уриниш эди. Шубҳасиз, ғарбий ва 
айниқса Aмерика қадриятлари матнида шахс ҳуқуқларига, жамият, ҳуқуқ ва 
фикр эркинлиги, ғоялар, сиёсий иштирок ва рақобат ва қонун устуворлиги 
курашида туғилган, ҳукмронлик қилиш ҳуқуқидан фарқли ўлароқ, кўпроқ 
ҳуқуқ берилади. билимли, доно ва масъулиятли ҳукмдорлар. Aммо, гарчи улар 
Сингапур қадриятлари рўйхатини тўлдириб, улардан баъзиларига аҳамият 
бермаса ҳам, Ғарбда бу қадриятларни бефойда деб рад этишади. Ҳеч 
бўлмаганда Осиё ва Ғарб ўртасидаги “кучли“ этика даражасида маълум 
умумийликлар мавжуд. Бундан ташқари, кўпчилик таъкидлаганидек, асосий 
дунё динлари — Ғарбий Христианлик, Православ, Ҳиндуизм, Буддизм, 
Ислом, Конфуцийлик, Tаоизм, Иудаизм — инсониятни бирлаштирмайди, улар 
ҳам ҳамма учун умумий бўлган асосий қадриятларга эга. Aгар инсоният 
умумбашарий цивилизацияга айланиб борса, у аста-секин бу жамоаларни 
аниқлаш ва тарқатиш орқали вужудга келади. Шундай қилиб, кўп 
цивицивилизация дунёсида тинчликни сақлаш учун, ўз-ўзидан воз кечиш ва 
биргаликда воситачилик қилиш қоидаларига қўшимча равишда, учинчи қоида 
— жамоалар қоидалари бажарилиши керак: барча цивилизацияларнинг 
одамлари ўзларига ва одамларга хос бўлган қадриятлар, институтлар ва 
амалиётларни излаб топишлари ва ҳаракат қилишлари керак. бошқа 
цивилизацияларга тегишли. 
Ушбу мақсадларга эришиш учун уринишлар нафақат цивилизациялар 
тўқнашувини чеклашга, балки цивилизацияни цивилизация сифатида 
мустаҳкамлашга ҳисса қўшади. Умуман олганда цивилизация маънавий, дин, 
таълим, санъат, фалсафа, технология, моддий фаровонлик ва, эҳтимол, бундан 
ҳам кўпроқ юқори даражадаги мураккаб аралашмани англатади. Ушбу 

---

таркибий қисмлар биргаликда ўзгариши шарт эмаслиги тушунилади. Шунга 
қарамай, олимлар цивилизациянинг тарихий ривожланишидаги цивилизация 
даражасининг энг катта пасайиш вақтларини ва кескин ўзгаришларни 
осонгина аниқлашлари мумкин. Кейин савол туғилади: [c.529] цивилизация 
ривожланишидаги кўтарилиш ва пасайишларнинг диаграммаси бўлиши 
мумкинми? Aлоҳида цивилизациялар чегараларидан ташқарига чиқадиган, 
цивилизациянинг янада юқори босқичларига олиб борадиган умумий, абадий 
тенденция борми? Aгар бундай тенденция мавжуд бўлса, у модернизация 
жараёнларининг самараси бўлиб, инсоннинг атроф-муҳит устидан назоратини 
кучайтиради ва шунинг учун технологик мураккаблик ва моддий 
фаровонликнинг тобора юқори даражасига олиб келади? Шундай қилиб, 
ҳозирги замон цивилизациясининг юқори даражаси учун замоннинг юқори 
даражасига мослашиш зарурий шартми? Ёки цивилизация даражаси, асосан, 
алоҳида цивилизациялар тарихи доирасида ўзгаришларга учрайдими? 
Бу саволлар тарихнинг чизиқли ёки циклик характери тўғрисидаги 
мунозаранинг яна бир намоёнидир. Mаълумки, инсоният жамиятини ва унинг 
атроф-муҳитини тушунишнинг юқори даражасига асосланган модернизация 
ва ахлоқий ривожланиш цивилизациянинг тобора юқорироқ даражаларига 
кўтарилишга олиб келади. Ёки цивилизация даражалари шунчаки 
цивилизациялар эволюцияси босқичларини акс эттириши мумкин. 
Цивилизациялар биринчи марта пайдо бўлганда, уларнинг халқлари одатда 
бақувват, жўшқин, шафқациз, ҳаракатчан ва кенгайишга мойил. Улар 
нисбатан маданияциз. У ривожланиб борган сари цивилизация тобора кўпроқ 
“сокин” бўлиб, уни цивилизация қиладиган малака ва техникани яхшилайди. 
Унинг таркибий элементлари ўртасидаги рақобат камайиб, умумбашарий 
давлат вужудга келганда, цивилизация цивилизациянинг энг юқори 
даражасига кўтарилади, унинг “олтин даври“, ахлоқ, санъат, адабиёт, фалсафа, 
технологиялар ва кўплаб ҳарбий, иқтисодий ва сиёсий имкониятларнинг 
гуллаши билан бирга келади. У цивилизация сифатида пасайишни 
бошлаганда, 
цивилизация 
даражаси 
5.30] цивицивилизациянинг паст 

---

даражалари билан бошқа ўсиб бораётган цивилизация ҳужуми остида 
йўқолгунча пасаяди. 
Дунё бўйлаб модернизация туфайли, одатда, цивилизациянинг моддий 
даражаси ошади. Aммо бу цивилизациянинг маънавий ва маданий 
жиҳатларини ҳам оширадими? Қайсидир маънода, бу тўғри кўринади. Қуллик, 
қийноқ, одамга нисбатан ёмон муомала — буларнинг барчаси замонавий 
дунёда камроқ қабул қилинади. Бироқ, бу ҳолат шунчаки Ғарб 
цивилизациясининг бошқа маданиятларга таъсирининг натижасими ва 
шунинг учун Ғарб давлати қулаши билан ўтмишга маънавий қайтиш 
бўладими? 
90-йилларда 
халқаро 
муносабатлардаги 
“бетартиблик“ 
парадигмасининг муҳимлиги тўғрисида кўплаб далиллар тўпланган: қонунни 
тартибга солишнинг глобал аҳамияцизлиги, банкрот давлатлар ва дунёнинг 
кўплаб қисмларида анархиянинг кучайиши, глобал жиноятлар тўлқини, 
трансмиллий мафия ва гиёҳванд картеллар, гиёҳванд моддаларни истеъмол 
қилишнинг кўпайиши. кўплаб мамлакатларда оиланинг умумий инқирози ва 
пасайиши, кўплаб мамлакатларда ишонч ва ижтимоий бирлик даражасининг 
пасайиши, этник, диний ва цивилизация зўравонлиги ва ҳарбийларга 
асосланган бошқарув қувват балиқ овлаш — дунёда бу кенг тарқалган 
ҳодисаларни мисоллар сон-саноқсиз бўлади. Aфтидан, дунёнинг деярли барча 
шаҳарларида — Mосква, Рио-де-Жанейро, Бангкок, Шанхай, Лондон, Рим, 
Варшава, Tокио, Ёханнесбург, Деҳли, Карачи, Қоҳира, Богота, Вашингтонда 
— жиноятчилик тез суръатлар билан ўсиб бормоқда ва асосийси. Цивилизация 
унсурлари сўнмоқда. Одамлар глобал ҳокимият инқирози ҳақида гапиришади. 
Иқтисодий товарларни ишлаб чиқарувчи трансмиллий корпорацияларнинг 
кўпайиши цивилизацияга шиддат билан ҳужум қилаётган трансмиллий 
жиноий мафия, гиёҳванд картеллар ва террористик гуруҳларнинг ўсиши билан 
бирга давом этмоқда. Қонун ва тартиб цивилизациянинг дастлабки шартлари 
бўлиб, дунёнинг кўп қисмида — Aфрика, Лотин Aмерикаси, собиқ Совет 
Иттифоқи, Жанубий Осиё, Яқин Шарқ — улар Хитой, Япония ва бошқа 
мамлакатларда буғланиб кетаётганга ўхшайди. Ғарбда улар жиддий хавф 

---

остида. Умумжаҳон тамойилига кўра, цивилизация кўп жиҳатдан ваҳшийлик 
ҳужуми остида пастроқ бўлиб туюлади, бу эса инсониятни кутаётган мисли 
кўрилмаган воқеа — глобал Tўқ асрларнинг бошланиши ҳақида тасаввур 
беради. 
1950-йилларда Лестер Пирсон огоҳлантирган: 
инсоният 
“турли 
цивилизациялар тинч-тотув яшашни, бир-бирларини ўрганиш, бир-бирларини 
ўрганиш, бир-бирларининг тарихи, идеаллари, санъати ва маданиятини 
ўрганиш, бир-бирларининг ҳаётини бойитишни ўрганадиган даврга 
ўтишмоқда. улардан. Бу гавжум кичик дунёда алтернатива тушунмовчилик, 
зиддият, тўқнашув ва фалокат бўлади. Дунёнинг ҳам, цивилизациясининг ҳам 
келажаги йирик дунё цивилизацияларининг сиёсий, маънавий ва интеллектуал 
раҳбарлари ўртасидаги тушуниш ва ҳамкорликка боғлиқ. Цивилизациялар 
тўқнашувида Европа ва Aмерика бир-бирига ёпишади ёки улар бирма-
бир ўлишади. Кенгроқ тўқнашувда цивилизация ва ваҳшийлик, дунё, 
цивилизация ва дин, санъат, адабиёт, фалсафа, фан, технология, ахлоқ ва 
хайрихоҳлик ютуқлари билан бойитилган глобал “ҳақиқий тўқнашув“ ҳам 
бирлашиши керак ёки улар ёлғиз ўлишлари керак. Ривожланаётган даврда 
цивилизациялар тўқнашуви дунё тинчлигига катта хавф туғдиради ва 
цивилизацияларга асосланган халқаро тартиб дунё урушининг олдини олиш 
учун энг ишончли чорадир. 
Изоҳлар
Бу ҳақиқат бўлиши мумкин, аммо назарий ва эмпирик таҳлил билан 
тасдиқланмаган 
башоратда Квигли шундай 
хулосага 
келади: 
“Ғарб 
цивилизацияси 500 йил давомида Р.Х. мавжуд бўлмаган;“ у тахминан 1500 Р.Х 
атрофида тўлиқ гуллаш даврида мавжуд эди. ва келажакда у маълум бир 
вақтда, эҳтимол милоддан аввалги 2500 йилгача йўқ бўлиб кетади. “Унинг 
таъкидлашича, Ғарб томонидан вайрон қилинган ўрнига, Хитой ва 
Ҳиндистонда янги цивилизация ривожланиб, янги ривожланиш босқичларига 
ўтади. Ғарб ва православ цивилизацияларига таҳдид солади. 

---

Carroll Quigley, The Evolution of Civilizations: An Introduction to Historical 
Analysis. Indianapolis: Liberty Press, 1979. 
У. Шекспир. “Юлий Цезар“. 4-акт, 3-саҳна. Tаржимон. Mик. Зенкевич.