O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

6.2.
 
Baho turiari, uning tarkibiy tuzilmasi va 
baholarni shakllantirish metodlari 
Bozor iqtisodiyotida tovarlaming turli guruhlariga mos ravishda 
baholaming harakatchan tizimi amal qiladi. Baho turlarini tizimlashtirish uchun 
turli belgilar bo'yicha ularni klassifikatsiyalashtirishdan foydalaniladi. 
Baholami quyidagi belgilarga ko‘ra klassifikatsiya qilish mumkin: 
• aylanmaga xizmat qilish xarakteri bo'yicha; 
• o'matilishi (belgilanishi)ga qarab; 
• vaqt omiliga ko‘ra; 
• baholar xususida ma’lumotlarni olish usuliga muvofiq; 

---

91 
• bozor turi (ko‘rinishi)ga bogMiq ravishda; 
• hududiy bozorlarga bogMiqligini nazarda tutib; 
• bozorda davlatning ta’sirchanligi, tartibga solish va raqobat 
darajasining xarakteri bo'yicha; 
• yetkazib berish va sotish shartlariga ko‘ra; 
• qollanilish tartibiga muvofiq. 
Aylanmaga xizmat qilish xarakteri bo'yicha baholar quyidagicha farqlanadi: 
• ulgurji baholar; 
• chakana baholar; 
• sotib olish baholari; 
• smeta qiymati; 
• tariflar. 
XYuSlar tovarlaming yirik partiyasini sanoat, qishloq xo'jaligi yoki boshqa 
XYuSlarga yoki ta’m inot tashkilotlariga sotadigan bahosi ulgurji baho 
deyiladi. 
Savdo 
tashkilotlari 
tomonidan aholining shaxsiy iste’moli uchun 
kichik miqdorlarda sotiladigan ne’matlarga o'matilgan baho chakana 
baho deb atadi. 
Qishloq 
xo'jaligi 
ishlab 
chiqaruvchilari 
tom 
onidan 
o'z 
mahsulotlarini davlatga sotish sotib olish baholarida amalga oshiriladi. 
Smeta 
qiymatida 
qurilish 
mahsulotlari 
(binolar, 
inshootlar 
va 
b.)ning bahosi to’lanadi. 
Yuklarni 
tashish, 
elektroenergiya, 
issiqlik, 
suv, 
sog'liqni 
saqlash 
xizmatlari, mehmonxona, sayyohlik va boshqa xizmatlaming bahosi 
tariflar orqali ifodalanadi. 
O'matilishi 
(belgilanishi)ga 
qarab 
baholaming 
quyidagi 
turiari 
mavjud: 
• qat’iy baholar; 
• joriy baholar; 
• o'zgaruvchan (harakatlanuvchan) baholar; 

---

92 
• almashtiriluvchi («sakrovchi») baholar. 
Shartnomada 
qayd 
etiladigan 
va 
shu 
shartnomaga 
muvofiq 
ravishda 
m 
ahsulotni 
yetkazib 
berishning 
barcha 
muddatlari 
davomida o'zgarmaydigan baholar qat’iy baholar deyiladi. 
Joriy 
baho 
deyilganda 
shu 
davrda 
mahsulotni 
yetkazib 
berish 
amalga oshirilgan baho tushuniladi. Bunday baholar bir shartnoma 
doirasida o'zgarishi mumkin va ular bozoming holatini o'zida aks 
ettiradi. 
O'zgaruvchan 
(«harakatchan») 
baholar 
shartnomada 
ma’lum 
bir shart asosida, masalan, shartnomani ijro etish payti (vaqti)da 
bozor 
bahosi 
o'zgaradigan 
bo'lsa 
(ko'tarilsa 
yoki 
pasaysa), 
o'zgartirilishi 
(qayta 
ko'rib 
chiqilishi) 
mumkin 
deb 
qayd 
etilgan 
baholardan iborat. 
Almashtiriluvchi 
(«sakrovchi») 
baholar 
tayyorlanish 
muddati 
uzoq vaqtni talab etuvchi buyumlarga nisbatan o'matiladi. Bunday 
baholar 
shartnom 
a 
ijro 
etish 
muddatining 
tugashiga 
qarab 
hisoblanadi. 
Bunda 
birlam 
chi 
shartnoma 
bahosi 
m 
ahsulot 
tayyorlangan 
muddat 
davomida 
ishlab 
chiqarish 
xarajatlarining 
o'zgarishiga qarab o'zgartiriladi (korrektirovka qilinadi). 
Vaqt omiliga ko'ra baholaming quyidagi turiari bo'lishi mumkin: 
• doimiy baholar; 
• mavsumiy baholar; 
• bosqichli baholar. 
Harakat 
etish 
(amal 
qilish) 
muddatlari 
oldindan 
kelishilmagan 
baholarga doimiy baholar deyiladi. 
Mavsumiy 
xarakterga 
ega 
bo'lgan 
tovarlarga 
nisbatan 
o'matilgan 
baholar mavsumiy baholar deb ataladi. Bunday baholar sotishning
birlamchi 
bahosiga 
nisbatan 
ustama 
yoki 
chegirmani 
qo'llash 
yo'li 
bilan aniqlanadi va ma’lum davr mobaynida amal qiladi. 
Dastlabki 
aniqlangan 
shkalaga 
muvofiq 
ravishda 
oldindan 

---

93 
belgilangan 
holatlarda 
bosqichma-bosqich 
pasaytiriladigan 
tarzda 
aniqlanadigan 
mahsulotlam 
ing 
bahosi 
bosqichli 
baholarda 
belgilanadi. 
Baholar xususida ma’lumotlarni olish usuliga muvofiq baholar 
quyidagicha farqlanadi: 
• 
ma’lumotnomaviy baholar; 
• preyskurant baholar; 
• hisob-kitobli baholar. 
Kataloglar, 
preyskurantlar, 
iqtisodiy 
jurnallar, 
spravochniklar 
va 
boshqa 
maxsus 
adabiyotlarda 
e 
’lon 
qilinadigan 
baholar 
ma’lumotnomaviy 
baholar 
deyiladi. 
Ular 
o'xshash 
mahsulotlarga 
baholami belgilashda yoki baholaming darajasi va nisbatini tahlil 
qilishda mo'ljal (mo'ljallanuvchi) informatsiya sifatida foydalaniladi. 
Firmalarning 
preykurantlarida, 
spravochniklarda 
va 
boshqa 
adabiyotlarda e ’lon qilingan baholar preykurant baholar deb ataladi. 
Hisob-kitobli 
baholar 
individual 
buyurtmalar 
bo'yicha 
noandazaviy 
asbob-uskunalarning 
shartnomalarida, 
bitimlarida 
qo'llaniladigan 
baholardir. 
Bunday 
baholar 
mol 
yetkazib 
beruvchi 
tomonidan har bir aniq buyurtma uchun uning texnikaviy va tijoriy 
shart-sharoitlarini 
hisobga 
olgan 
holda 
hisob-kitob 
qilinadi 
va 
asoslanadi. 
Bozor 
turiga 
bog'liq 
ravishda 
baholaming 
quyidagi 
turiari 
mavjud: 
• auksion baholar; 
• birjaviy kotirovkalar; 
• savdolar baholari. 
Sotib 
oluvchi 
tomonidan 
oldindan 
ko'rilgan 
(ko'rib 
chiqilgan) 
tovariar partiyasi (loti)ga maksimal taklif qilingan daraja bo'yicha 
ommaviy sotish bahosiga auksion baholar deyiladi. Bunday baholar 
talab va taklif o'rtasidagi nisbatning o'zgarishi natijasida o'matiladi. 

---

94 
Birja orqali realizatsiya qilinadigan standartlashtirilgan (andozalashtirilgan) 
bir 
toifadagi 
tovarlaming 
(shu 
jumladan, 
qimmatli 
qog'ozlaming ham) bahosi birjaviy kotirovkalar deb ataladi. 
Savdolar 
baholari 
ixtisoslashtirilgan 
savdo 
alohida 
shakllarining 
bahosidan 
iborat. 
Savdoning 
bu 
shakli 
maxsus 
hujjat 
(tender)da 
oldindan 
e’lon 
qilingan 
shartlarga 
ko‘ra 
tovarlarni 
yetkazishga 
buyurtmalar berish yoki ma’lum bir ishlarni amalga oshirish uchun 
pudratlarni olishga asoslangan bo'ladi. 
Hududiy 
bozorlarga 
bog'liqligini 
nazarda 
tutib 
baholaming 
turiari quyidagicha farqlanadi: 
• yagona (yaxlit) baholar; 
• mintaqaviy baholar; 
• mahalliy baholar.