N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

15

---

16
5-rasm. Hujayraning electron-mikroskopik tuzilishi:
1 — sitolemma; 2 — pinositoz pufakchalari; 3 — hujayra markazi;
4 
— gialoplazma; 5— donador endoplazmatik to ‘r: a — sitomembrana;
b — ribosomalar; 6 — yadro; 7 — perenuklyar bo ‘shliq; 8 - yadro
membranasining porasi; 9 — yadrocha; 10 — Golji apparati; 11 — vakuolalar;
12 ~ mitoxondriya; 13 - lizosomalar; 14 - fagositoz bosqichlari;
15 — hujayralararo bog‘lanish; 16 — mikrovorsinkalar.
bo‘la boshlaydi. So'ngra bu botiqlar yiriklashib, pufakchalar holida 
plazmolemmadan ajraladi va sitoplazmada joylashadi. Endotsitoz 
pufakchalari o'zaro qo'shilib yiriklashadi, ular ichida lizotso-
16

---

malardan o4gan gidrolitik fermentlar paydo boladi. Fermentlar 
la'sirida parchalangan biopolimerlar monomerlar holida pufak- 
chadan gialoplazmaga chiqadi.
Shunday qilib, endotsitoz y o ii bilan hujayraga kirgan mole- 
kulalar membrana bilan o'ralgan pufakcha (vakuola)da hujayra 
ichi hazm jaray o n ig a uchraydi. P lazm olem m a ekzotsitoz 
(hujayradan moddalarning chiqarilishi)da ham ishtirok qiladi. 
Bunda hujayra ichida hosil b o lg a n m oddalar — oqsillar, 
glikozaminoglikanlar, yog‘ tomchilari va boshqalar hujayra atrof- 
muhitiga chiqariladi.
Endotsitoz va ekzotsitoz amalga oshishida plazmolemma bilan 
aloqada boluvchi fibiillyar sitoplazmatik strukturalar — qisqaruvchi 
mikrofilamentlar va mikronaychalar ishtirok qiladi.
Hayvonlar ko'pchilik hujayralarining plazmolemmasi turlicha 
tuzilishga ega bo‘lgan o ‘smalar hosil qila oladi. Qator hujayralarning 
o‘smalari tarkibida sitoplazmaning mikronaychalari, fibrillalari 
bolishi natijasida maxsus tuzilmalar — tukchalar, xivchinlar va 
boshqalar yuzaga keladi. Aksariyat ko‘pchilik hollarda hayvon 
hujayralarining yuzasida mikroso‘rg‘ichlar (mikrovorsinkalar) 
uchraydi. Ularning diametri 100 nm atrofida, uzunligi va bir 
hujayradagi soni turlicha b o lad i. Mikroso‘rg‘ichlar so‘mvchi 
(shimuvchi) epiletiy hujayralari yuzasida ayniqsa ko‘p va baland 
bo‘yli boladi.
Hujayralar tirik materiyaning yashash shakllaridan biri bolib, 
ulaming tuzilishi, taraqqiyoti va havo! faoliyatini o ‘rganadi. Buyuk 
sitolog V. Aleksandrov hujayrani « 0 ‘zaro chambarchas boglangan 
ikki muhim qism — sitoplazma va o‘zakdan iborat b o lib , bir 
butun tirik sistemadir» deb ta’riflaydi. Robertis, Novinskiy va 
Saeslar o ‘zlarining «Hujayra biologiyasi» nomli qollanm asida 
«Hujayra tirik materiyaning uncha katta bolm agan protoplazma 
massasidan iborat, o‘zakka ega, plazmatik membrana bilan o ‘ralgan 
asosiy birligidir» deb hisoblashgan.
Tirik modda bilan atrof-muhit o'rtasida to ‘xtovsiz moddalar 
almashinuv jarayoni sodir bolib turadi. T a s h q i ^ ^ l f e n organizm 
o‘ziga kerakli bo lg an moddalami t a f t l a b ^ q & B Q l A y r i m
sabablarga k o la atrof nuhitda kam uchraydigan ba’zi bjlerpentlar
17