Mavzu: Sinaps mediatorlari

---

SINDOR USKANOV-PU3-PP/592 PPS-120 
Mavzu: Sinaps mediatorlari 
Sinaps
(
qadimgi yunoncha
: 
synapsis
— ulanish, tutashish) — nerv hujayralari 
(
neyronlar
)ning oʻzaro va ijrochi organlar hujayralari bilan tutashgan joyi. Sinaps 
signallarni 
impulslarga
aylantiradi va uzatadi. „Sinaps“ terminini birinchi boʻlib ingliz 
fiziologi 
Charlz Sherrington
neyronlararo aloqani tushuntirish uchun qoʻllagan (1897). 
Sinaps yordamida neyronlar bir-biri bilan bogʻlanadi. Natijada nerv sistemasining 
aktivligi va bosh miyaning integrativ faoliyati kuchayadi. Sinaps sinaptik uchlar, ikki 
hujayra oraligʻidagi sinaptik tirqish 
(bu 200 
Å
, baʼzi sinapslarda 1000 
Å
va undan ortiq)
?
va 
sinaptik uchlarga tegib turuvchi hujayra qismi kiradi. Neyronlararo sinaps, odatda, bir 
nerv xujayrasi 
aksonining
tarmoqlari va tana, 
dendritlar
yoki boshqa neyron aksoni 
vujudga keltiradi; hujayralar oraligʻida sinaps tirqishi boʻlib, bu tirqish orqali qoʻzgʻalish 
mediatorlar (kimyoviy sinaps), ionlar (elektr sinaps) yoki ikkalasi (aralash sinaps) 
yordamida uzatiladi. Sinaps funksional ahamiyatiga koʻra, hujayra faoliyatini 
aktivlashtiradi yoki tormozlaydi. Elektrotonik Sinapsda quyi molekulyar birikmalar bir 
hujayra sitoplazmasidan ikkinchisiga toʻgʻridan-toʻgʻri oʻtish imkoniyatiga ega. 
Elektrotonik sinaps signallarning tez va oʻzgarmasdan, kimyoviy sinaps esa faqat bir 
tomonga uzatilishini taʼminlaydi. Hujayrani tormoz holatiga olib keladigan sinaps ham 
bor. Bular tormozlovchi sinaps deb ataladi va shular yordamida qoʻzgʻalgan holat goʻyo 
„yoʻqotiladi“. Bu bilan nerv hujayralari oʻta qoʻzgʻalishdan saqlanadi. Hujayralar 
oʻrtasidagi sinaptik aloqa nerv hujayralarining funksional birlashishida, qoʻzgʻalish va 
tormozlanish jarayonlarining yoʻnalishini, shuningdek, organizmning taʼsirlovchiga 
nisbatan boʻlgan reaksiyasini taʼminlashda muhim rol oʻynaydi. 
Mediatorlar
(
lotincha
: 
mediator
— vositachi) yoki 
neyrotransmitterlar
— fiziologik faol 
moddalar, nerv qoʻzgʻalishining kimyoviy vositachilari. 
Molekulalari
hujayra 
membranasining
maxsus 
retseptorlari
orkali reaksiya koʻrsatish va membrananing mu-
ayyan ionlarni oʻtkazish xususiyatini oʻzgartirish xossasiga ega boʻlib, taʼsirot potensiali 
— faol elektr signalini hosil qiladi (generatsiyalaydi). Mediatorlar 
nerv impulslari
taʼsirida 
ajralib chiqib, ularning nerv uchidan ishchi aʼzoga va bir 
nerv hujayrasidan
boshqasiga 
oʻtishida ishtirok etadi. Istalgan aʼzo yoki toʻqima taʼsirlanganda teri, shilliq qavatlar, 
muskullar, boʻgʻimlar va barcha ichki aʼzolarga kirgan nerv oxirlarida nerv impulsi — 
signal hosil boʻlib, u sezuvchi tolalar orqali 
markaziy nerv sistemasi
(
orqa
va 
bosh 
miya
)ga yetkaziladi. Undan impuls harakatlantiruvchi nervlar orqali muskullarga keladi va 
ularni javob reaksiyasiga chorlaydi. Impulsning miya hujayralarini qoʻzgʻatishi va soʻng 
harakatlantiruvchi nerv oxiridan 
muskullarga
oʻtishi uchun kimyoviy vosita — mediator 
zarur. 
Avstriya
fiziologi va farmakologi O.Levi nervlar qoʻzgʻalganda biologik faol 
moddalar ajralib chiqib tegishli aʼzoni faol holga keltirishini tajriba yoʻli bilan aniqladi 
(1921-yil). Elektron mikroskopik tekshirishlardan Mediatorlar 
nerv oxirlarining
nerv 
xujayra tanasi bilan tutashgan joyda — 
sinapslarda
mavjud boʻlgan koʻp sonli 
pufakchalarda hosil boʻlishi maʼlum boʻldi. Nerv qoʻzgʻalganda (qarang 
Qoʻzgʻalish
) 
sinaptik pu-fakchalarning bir qismi yoriladi va ulardagi omil nerv yoki muskul 

---

xujayrasining membranasi bilan oʻzaro taʼsirlanib, ushbu xujayrani qoʻzgʻatadi. Bu 
sekretor jarayonni nazorat qilishda S" ionlarining ahamiyati katta. Faqat qoʻzgʻalishda 
emas, balki markaziy va periferik 
nerv sistemasining
barcha boʻlimlari tormollash anda 
ham (qarang 
Tormozlanish
) Mediatorlar ajralishi aniqlangan. Mediatorlar qatoriga 
atsetilxolin, 
dofamin
, 
adrenalin
, 
noradrenalin
, 
serotonin
, 
gistamin
, simpatii, 
qator 
neyropeptidlar
(
ensefalinlar
va boshqalar), maʼlum 
bir 
aminokislotalar
(
glutamin
, 
asparagin
, 
glitsin
va boshqalar) kiradi. Mediatorlarni 
oʻrganish fiziologiya (
gumoral regulyasiya
), 
farmakologiya
(markaziy va 
vegetativ nerv 
sistemasining
faoliyatini kuchaytiradigan va susaytiradigan trankvilizatorlar, 
ganglioblokatorlar sintez qilinishi), neyrojarrohlikda muxim klinik ahamiyatga ega.