E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

А
*
Boshlang‘ich sin f o'quvchilarining fikr yuritishlarini qiyoslash uchun 
ulam ing mulohazalaridan m isollar keltiramiz: "Shaftoli daraxti issiq iqlimli 
jo ylarda o ‘sadi" ( ls m f o ‘quvch^i)^"4Pa3Cta dalada o ‘sadi, uni .dehqonlar,.jam oa 
x o ‘jalig i a ’zolari yetishtiradilar, terib oladilar, so ‘ng undan kiyim -kechak 
tayyorlaydilar" (2 sin f o ‘quvchisi), ”Q arag‘ay igna bargli daraxt hisoblanib, 
o ‘rm onlarda o ‘sadi, qarag‘aylarda bujurlar mavjud. Q arag‘ay o ‘rm onIarida 
olm axonlar yashaydilar. O im axonlar bujurlarni chaqib ichidagi mevasini 
yeydilar. Q ishda ko‘m-ko*k turadi" (3 sin f o ‘quvchisi).
122

---

0 ‘quvchi lam ing yuqoridagi mulohazalaridan k o ‘rinib turibdiki, jonJi 
predm etlarga nisbatan bildirilgan alomatlarda aniqlik yetishmaydi. Muhim 
belgilar miqdori esa haddan tashqari kam. Ular o ‘sim liklarga tavsif berganlarida, 
daraxtlarshng qaysi turga oidligi, qanday zonalarda o ‘sishi, inson hamda 
hayvonot olam i uchun qanchalik foyda keltirishini ta ’kidlab o‘tadilar, xolos. 
Ammo birinchi darajali xususiyatlar, ichki bog‘lanishlar, qonuniyatlar vaxossalar 
aham iyatiga e’tibor berilmaydi.
K ichik maktab yoshidagi o ‘quvchilar ta ’lim jarayonida qator ilmiy 
tushunchalam i o ‘zlashtirib olsalar-da, lekin o ‘tgan darslarda o ‘zlashtirilgan turli 
belgilam i 
qorishtirib, 
chalkashtirib 
yuboradilar. 
Chunki, 
bu yoshdagi 
o ‘quvchilarda tushunchalar tarkibiga kiruvchi narsa va hodisalar bilan, ulam ing 
belgi ham da alomatlari o ‘rtasida uzviy bog‘lanish tarkib topmagan bo‘ladi. 
Shuningdek, ular ilmiy tushuncha bilan turm ushda iste’m ol qilinadigan noilmiy 
(mahalliy) tushunchalar o ‘rtasidagi o ‘xshashlik va farqni to‘la ajratib 
ololm aydilar.
1-IV sin f o ‘quvchilari tushunchalam i yuqori darajada o'zlashtirishga 
erishishlari uchun birinchidan, keng ko‘Iamdagi bilimlar doirasiga asoslanib, 
voqelikning umumiy, muhim va xususiy belgilarini ajrata bilishlari, ikkinchidan, 
ana shu belgilar o ‘rtasidagi m a’lum munosabatlami, bog‘lanishlami aniqlay 
olishlari, uchinchidan, sodda tarzda bo‘lsa ham hukm va xulosa chiqarishlari, 
to ‘rtinchidan, ulam ing operatsional hamda funksional tom onlarini ajratishlari 
shart.
K o ‘pgina tushunchalar, jum ladan, baland-past, uzoq-yaqin, kam -ko‘p, 
katta-kichik, y o ‘g ‘on-ingichka va boshqalar d astaw a l voqelikdagi narsa va 
hodisalar o ‘rtasidagi fazoviy munosabatlarini bevosita idrok qilish asosida 
o'zlashtiradilar. Keyinroq esa umumlashtirish jarayonida son tushunchasida 
ifodalangan bilim lam ing m iqdor munosabatlariga asoslana boshlaydi.
Biroq kichik maktab yoshidagi o ‘quvchilari uchun fazoviy munosabatlari 
haqidagi tushunchalam i o ‘zlashtirish ju d a qiyindir. Birinchi va ikkinchi sinf 
o'quvchilari uzunlik o‘lchov birligini o ‘zlashtirishda qiynaladilar, chunki, ular 
uzunlik o ‘lchovining asosiy belgisi, uning uzunligini ajratishni bilmaydilar. Bu 
yoshdagi o'quvchilar "metr" tushunchasini buyum shakli bilan bir deb 
hisoblaydilar. Boshqacha so‘z bilan aytganda, metr deganda abstrakt (mavhum) 
tushunchani emas, balki uning yaqqol (konkret) ko‘rinishi (yog‘och metr, 
buklanadigan metr, materialdan qilingan metr va boshqalam i) nazarda tutadilar. 
T ushunchalam ing kelib chiqishi uiam i deyarli qiziqtirmaydi.
0 ‘quvchi 
uchinchi 
sinfga 
o ‘tgandan 
keyin 
murakkab 
fazoviy 
m unosabatlam i anglay boshlaydi. Chunki, ta’lim jarayonida ulam ing fazo 
to ‘g ‘risidagi tushunchalari kundan-kunga reja, masshtab, chizm a-yoym a va 
shartli belgilar haqidagi bilimlar bilan ko‘paya boradi.
K ichik maktab yoshidagi o ‘quvchi I-II sinfda "vaqt" tushunchasi bilan 
tanishadi, lekin u kundalik turmush tajribasi doirasidan tashqari chiqmaydi. Ill- 
ГУ sin f o ‘quvchilarida esa tarixiy mavzuga oid kitoblar o ‘qish tufayli "soat"
123

---

"hafta", Hoy",