E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

fe fii El! 
Jm4
 If
в
i
ттыегх
-
Chaqaloqning hayoti qichqiriq sadosi bilan boshlanadi va bu ko'pincha 
shartsiz reflektor xususiyatidan kelib chiqadi. Dastlabki qichqiriq tovush 
chiqarish oralig'i qisilishining bevosita mahsuli sifatida, organizm ning tabiiy 
^htiyoji natijasida vujudga keladi. Qisilish a w a l nafas olish refleksini ham 
‘.’oshqaradi. Shunga qaramay, mutaxassis olim larning fikricha, birinchi qichqiriq
- noxush his-tuyg‘uning namoyon bo‘lishidir. Qisilish tanglik (zo'riqish) 
Piyg'ubini vujudga kelishidir. Shuning uchun chaqalokdagi muskul reaksiyasi 
bilan emotsional munosabatni farqlash ancha qiyin. Qichqiriq noxush kechinm a 
va sezgilarga javob tariqasida vujudga kelib, issiqqa, ochlikka va nam likka 
qarshilik vazifasini bajaradi. Chaqaloqni to ‘g ‘ri tarbiyalash jarayonida qichqiriq 
emotsional kechinmalarning yana bir turi yig ‘lashga aylanadi. Y ig ia sh bola 
jism oniy og'riqni, ruhiy qayg‘uni, iztirobni tabiiy aks ettirishining manbai 
b o ia d i, tashqi olam bilan aloqa o lm atishning eng zarur vositasi sifatida 
chaqaloqning hayot faoliyatida alohida ahamiyat kasb etadi. U noxush his- 
tuyg'ulam igina aks ettirib qolmay, tabiiy ehtiyojlam i qondirish m exanizmi 
sifatida xizmat qilishi mumkin.
Bola bir oyga to ‘lgach o lzini parvarish qilayotgan odam ga intiladigan, 
talpinadigan b o ia d i va buning misoli tariqasida uning kishilar orasidan “o'z'- 
kishisini tanishi va ajratishini aytish mumkin.
Mazkur psixologik holatni N .L.Figurin va M .P.Denisovalar 
“jon tan ish ”
deb ataganlar. Bu davrda bolaning psixik dunyosida tetiklik, his-tuyg'usida esa 
atTof-muhitdan ta’sirlanish o ‘z aksini topadi. U lam ing fikricha, bolaning katta 
yoshdagi odam larga o ‘z munosabatini bildirishi uning bundan keyingi 
0
‘sishini 
b^lgiiovchi bosqich vazifasini o ‘taydi.
“Jonlanish” bolaning kaltalar bilan o ‘ziga xos ravishda munosabatga 
Irtrishining yangi shakli sifatida vujudga keladi. Lekin tashqi qo ‘zg‘atuvchining 
qitiqlashiga javob tariqasida namoyon b o ia d ig a n ‘ljonlanish"ning tabiati hali 
ochilgani y o ‘q. Ehtimol, bu holat bolaning kattalar bilan muloqotining maxsus 
ko‘rinishi va ovqatlanish refleksining m ustahkam lanishi bilan bog'liqdir, u balki
72

---

bolada ijobiy h is -tu y g ‘u lam i q o ‘z g 'a tish om ilidir. B a ’zan b o lad a o ‘zini p arv arish
qiluvchi sh ax sn in g m uom alasi tufayli em o lsio n al h arak atlar v u ju d g a keladi, 
n atijad a uning q o ‘l va o y o q lari harakati ildam va tez am alg a oshadi. Bu ja ra y o n
intilish, iltijo, talpinish kabi tashqi ifodaga ega boMgan ichki psixik k ech in m alard a 
o ‘z aksini topadi.
Psixolog Y e.K .K averina bolaning tashqi ta ’sirga javob bildirishini tadqiq 
qilib, unda odam lar va jism larga munosabat bir xilligini ta ’kidlaydi. Uning 
fikricha, insonning afl-angoriga qarab ijobiy his-tuyg‘ular uyg'onishi keyinchalik 
vujudga keladi. T a ’sirga berilish va ta’sirlanishning mazkur shakli bola bilan 
kattalar o'rtasidagi aloqaning boshlang'ich kolrinishi hisoblanadi. Shaxslararo 
aloqaning bu shakli chaqaloqlik davrining tugashi va ilk bolalikning 
boshlanishidan dalolat beradi.
C h aq alo q d a paydo b o ‘ladigan ijobiy h is-tu y g lu lam in g oddiy tabiiy 
eh tiy o jlam i q o n d irish bilan hech qanday bogMiqligi y o ‘q. C hunki psixik 
d u n y o d ag i o ‘zg arish la m i o ‘rg an g an M .Y u.K istyakovskayaning uqtirishicha, 
u yqu sizlik d an q iy n alish va ochlik u y g ‘otuvchi q o ‘z g ‘atuvchilam i b a rta ra f qilish 
salbiy k ech in m a va h is-tu y g ‘uni pasaytiradi. B olaning kattalar bilan ijobiy 
m u n o sab atd a b o ‘lishi zam irid a tabassum , kulgi, ildam harakat, tovush chiqarish 
b o i s a ham , b u lam in g tab iiy -o rg an ik ehtiyojlam i qondirish bilan hech qanday 
aloqasi y o ‘q. A k sin ch a, ijobiy em otsional holat yangi ijtim oiy chtiyojning 
k o lrsatkichi b o ‘lib, bola katta yoshdagi odam lar bilan m uloqotga kirishishining 
m otivi va im koniyati rolini bajaradi.
Psixolog M .l.Lisina va uning shogirdlari ta ’kidlaganidek, mazkur yos 
davrida bola ko‘z qarashlari, ixtiyorsiz harakatlari,