VII. ISH L A 6 CHIQARISH ASOSLARI
7.1. M ulkchilik turlari, marketing va m enejm ent faoliyatining
rivojlanisbi
Bozor iqtisodiyoti mulkchilik shakllarining xilma-xil b o iishini
talab qiladi, chunki tovar muayyan mulk obyekti bo ig an d ag in a oldi-
sotdi qilinadi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham "Bozor
munosabatlarim
nvojlantirishga
qaratilgan
0 ‘zbekiston
iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi" deb
ta ’kidlangan.
Janiiyat rivojining hozirgi bosqichida bu mulk o 'z ichiga davlat
mulkidan tashqari, ishlab chiqarish, xizmat
k o isa tis h va matbuot
sohalaridagi jam oa mulkining xilma-xil turlarmi, ijtimoiy tashkilotlar
mulkini, uy xo'jaligi va shaxsiy tomorqa xo'jaligi hamda yakka
tartibdagi mehnat faoliyati bilan b o g iiq b o ‘lgan mehnatkashlaming
shaxsiy mulkini, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk
shakjlarini va xususiy mulklami oladi. Shu sababli “0 ‘zbekiston
Respublikasining mulkchilik to ‘g ‘risida”gi qonunida turli-tuman
m ulklar quyidagi mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki, jam oa mulki,
xususiy mulk, aralash mulk.
Davlat mulki - mulk davlatga tegishli b o ig a n d a mulkka egalik
qilish, foydalanish va uni tasarm f qilish
davlat ixtiyorida b o iad i
Davlat mulki asosan ikki y o ‘1 bilan hosil b o iad i:
1) xususiy mol-mulkni mi 11 iylashtirib, davlat hisobiga o tkazish;
2) davlat m ab lag iari hisobidan korxonalar qurish, davlatga
qarashli korxona va tashkilotlarga investitsiyalar kiritishni amalga
oshirish.
Jamoa mulki - muayyan maqsad y o iid a jam oaga birlashgan
kishilar tomonidan moddiy va m a’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan
ozlashtirishni bildiradi. Bir necha kishilardan
iborat jam oaga tegishli
b o ig a n mulk jam oa mulki deb yuritiladi.
Oilaviy mulk, m ahalla ahli mulki, korxona jam oasi mulki, fermer
xo'jaligi jam oasi mulki, mamlakat aholisining mulki jam oa m ulkiga
misol b o ia oladi. Agar smfdoshlar pul y ig ‘ib to ‘p sotib olsangiz, bu
to"p ham jam oa mulki b o iad i. Jamoa m ulkigajam oaning hamrna a ’zosi
birgalikda egalik qiladi. Masalan, mahalla
uchun hashar usulida
qurilgan choyxona mahalla ahlining mulki hisoblanadi.
119
Biror shaxsning y o lg lz o'ziga tegishli bo ‘lgan mulk shaxsiy mulk
deb ataladi. Shaxsiy mulk mulk shakllari ichida muhim o'rin tutadi.
Shaxsiy mulk bu fuqarolar mulki b o iib , ularning shaxsiy voki oilaviy
ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. "Shaxsiy mulk" bilan bir qatorda
"xususiy mulk" iborasi ham ishlatiladi. "Aliyevning xususiy (yoki
shaxsiy ) do'kom bor. V aliyevning shaxsiy (yoki xususiy) firmasi bor",
degan so Lzlarni k o 'p eshitgan b o lsan g iz kerak. Demak, tovar va
xizmatlar ishlab chiqarishda foydalamlayotgan shaxsiy mulkni xususiy
mulk deb atash ham mumkin ekan.
Xususiy mulk - ayrim sohiblarga qarashli yollanma mehnatga
asoslangan va o ‘z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir.
Turli shakldagi
mulklam ing birikib ketishi natijasida aralash mulk paydo b o iad i. Bu
mulk alohida olingan obyektning turli mulkdorlar ishtirokida
o'zlashtirilishini bildiradi.
Tovar ishlab chiqaruvchi va xizmat koisatuvchi har qanday
tashkilot korxona deb ataladi. Siz bilgan zavod va fabrikalar, qurilish
boshqarmasi, avtomobil parki va ta ’mirlash ustaxonalari, jamoa va
fermer xo' jaliklari. umversitet.
institut, kollej, litsey va maktablar. birja
va banklar, kasalxonalar, bolalar bog'chalari - bularning h amnia -
hammasi korxona deb atalishi mumkin. Chunki ularda nimadir ishlab
chiqariiadi yoki qandaydir xizmat ko ‘rsatiladi.
Korxonada tovar ishlab chiqarishni amalga oshirish murakkab va
serqirra jarayon b o iib , u odilona boshqarishni taqozo etadi.
M a'lum ki. korxonada tovar ishlab chiqarish uchun ishchi kuchi.
bino vaasbob-uskunalar, xomashyo va materiallar. turli xil m a’lumotlar
va pul m ab lag lari zarur b o iad i. Qancha ishchi kuchi. qancha va
qanday xomashyo va m ateriallar kerak?
Qaysi asbob-uskunalardan
foydalangan m a'qu l9 Ishlab chiqarishni qaysi texnologiya bo'yicha
yuritgan yaxshiroq? B o larn in g hammasi uchun qancha pul m ablaglari
kerak9 Ishlab chiqarish jarayonida bu va bunga o Lxshash o'nlab
savollar tug'iladi, ulami vechish ancha murakkablashadi. Shuning
uchun ishlab chiqarish jarayonini bdshqarish lozim b o iad i.
Korxonada tovar ishlab chiqarishni
boshqarish jarayonini
menejment, ish bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislari m enejerlar deb
atashadi.
M enejer - yollanma professional boshqaruvchidir.
Rivojlangan davlatlarda kompaniya, bank, moliya muassasalari va
ularga qarashli bo lin m alam in g rahbar xodimlari menejerlardir.
120
