Сертификат о публикации настоящий сертификат подтверждает публикацию материала в

12

---

ФИО авторов: Toshtemirova Hurshida G'ofurjonovna,
Andijon viloyati, Andijon davlat universiteti Pedagogika pisixologiya yo'nalishi 1 -kurs 
magistranti
Ismoilov Karimjon Qodirjon o'g'li,
Andijon viloyati, A ndijon davlat universiteti Fizika-Matematika fakulteti Matematika 
ta'lim y o ’nalishi 3-bosqich talabasi
Название 
публикации: 
«K IT O B X O N L IK
M A D A N IY A T IN I
SHAKLL A N TIR IS Н»
Annotatsiya: K itobxonlik madaniyati mazkur sohada о ’quvchining yetukligini
ham ifodalaydi. Kitobxonlik madaniyati - rivojlangan tamaddunlar davrida butun
insoniyatga xos bo 'Igan та ’rifiy-ta ’limiy hodisadir. 
Ushbu maqolada Shaxs
та ’naviyatini shakllantirishda kitobning va kitobxonlikning ahamiyati atroflicha
yoritilgan.
Kalit so ’zlar: shaxs, kitob, kitobxonlik, axloq, madaniyat, та 'naviyat, jamiyat,
fazilat, taraqqiyot.
M a ’lumki, Bizning jonajon do'stim iz bo'lgan kitobning tarixiga nazar tashlasak, 
kitob hozirgi shaklga kelguncha uzoq yo'lni bosib o'tgan. B undan bir necha ming yillar 
ilgari qadimgi bobi 11 iklar,ossuriyaliklar va boshqa qadimgi dunyo xalqlari kitob 
sifatida sopollardan foydalanganlar. Xitoyda esa dastlabki kiroblar bambuk daraxtidan 
qilingan plastinkalarda yozilgan. Keyinchalik Xitoyda shoyiga yozishni, eramizning I 
asrida esa, q o g 'o zg a yozishni ixtiroqilishdi. Qadimgi m adaniyat beshklaridan biri 
bo'lgan Misrda dastlabki kitob matnlari tosh bo'laklariga o 'y ib yozilgan.
Sharq xalqlari yuksak fnadiniyatining namunalaridan biri “ Avesto” kitobi ham, 
dastlab 12 ming qoramol terisidan ishlangan pergamentga yozilgan.
867

---

O 'rta asrlarda pergam ent yoki papirus varoqlarini to 'rt buklab, daftar (tetrad, 
yunoncha “to'rtlik ”) shkliga keltirilgan. M ana shunday daftarlarning bir nechtasini 
birlashtiririb yaratilgan kitoblar “ Kodeks” deb atalgan. Kitobning hozirgi shakliga 
kelishida kodekslar dastlabki qadam bo'lgan . Milodiy 1 -asr oxirida. pergament kodlari 
haqida birinchi eslatmalar paydo bo’ladi - aslida sahifalardan iborat kitoblar. 
Yozuvlardan ustun ustunligiga qaramay, ular faqat milodiy 3-asrga kelib keng tarqaldi. 
Har yili dunyoda 755,755 ta yangi kitoblar nashr etiladi. 2 0 1 7 -yilning o'rtalaridan 
boshlab hozirgacha dunyo b o 'y ich a 134,399,41 lta kitob nashr etilgan. Bu raqamlar 
shunchaki raqam emas, biz yoshlarni hartomonlama yetuk inson bo'lib yetishishimiz 
uchun qilinayotgan say harakatlar natijasidir. “ Kitob seni hali sen k o ’rm agan dunyoga 
olib boradi, sen eshitmagan s o ’zlarni aytadi” deydi Geytsen. Darhaqiqat, kitob ju d a
ko'plab sir - sinoatlarga boydir. U ning boyliklari hech ado bo'lm aydi. Kitob insonga 
qanot b ag ’ishlaydi.
Bugungi kunda oilada bolalarning kitobxonlik m a ’daniyatini rivojlantirish 
dunyoning k o ’plab mamlakatlari uchun dolzarb ustuvor vazifa b o ’lib qolmoqda, 
chunki kitobxonlik boshqa barcha sohalarni o ’rganish uchun asos b o ’lib, har bir 
davlatlarda 
iqtisodiy 
farovonlikka 
erishish 
kitobxonlik 
k o ’nikmalari 
bilan 
chambarchas b o g ’liq, deb yoritiladi (YU N ESK O , 2005). Respublikam izda bugungi 
kunda ju d a katta islohotlar olib borilmoqda. Bolalarga singdirilgan bilim va qadriyatlar 
uning kelgusidagi hayotini belgilab berishi sababli barkamol shaxsni shakllantirishda 
muhim ahamiyatga ega. O ’zbek xalqi azaldan kitobxon xalq b o ’lgan. Ajdodlarimiz 
kitob mutoalasi bilan m untazam s h u g ’ullanganlar. Bolalarda juda yoshlikdan boshlab 
kitobxonlik madaniyati k o ’nikm alan shakllantirilgan. O ’tmishda bolalarda kitobxonlik 
madaniyatini shakllantirish ota-onalar, enagalar, murabbiylar zimmasida b o ’lgan. 
K o ’pgina ziyoli, m a ’rifatli oilalarda ju d a katta miqdordagi kitoblar saqlangan. Yirik 
kutubxonalar olimlar va zaliogonlar ixtiyorida b o ’lgan. Madrasalarda ham kitob 
mutolaasi bilan toliblar izchil sh u g ’ullanishgan. Bugungi kunda m ana shu muqaddas 
meros va qadriyatga sadoqat sifatida oilalarda o ’quvchilarda kitobxonlik madaniyatini 
shakllantirish ehtiyoji vujudga kelmoqda.
868

---

Bugungi kunda faxrlanib, moddiy meros borasida ham, m a ’naviy meros borasida 
ham dunyoning sanoqli m amlakatlarigina bizning davlatimiz bilan bellasha olishi 
mumkin deb, baralla ayta olamiz. Asrlar osha qanday yutuq va marralarga erishgan 
b o ’lsak, albatta, buning zamirida halqimizni kitobga b o ’lgan m ehr va mutolaaga 
b o ’lgan ishtiyoqi m ujassam b o ’lgan. O ’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat 
Miromonovich M irziyoyevning 2017-yil 13-sentabrdagi PQ-3271 sonli “ Kitob 
mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va 
kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ ’ib qilish b o ’yicha kompleks chora 
tadbirlar dasturi to ’g ’risida”gi qarori bunga yaqqol misol qilishimiz m umkin.U shbu 
qaror doirasida kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, 
kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda ta rg ’ib qilish b o ’yicha 
kompleks chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi.
Kitobxonlik 
m adaniyati-shaxsning 
o ’z 
kuch-quvvati, 
imkoniyatlari, 
qiziqishlarini kitob o ’qishga safarbar qilishining muayyan darajasidir. O ’quvchilarda 
o ’z o ’quv faoliyatlari davom ida kitob o ’qish, uni tahlil qilish va mazkur asar haqidagi 
o ’z fikrlarini bayon etish kabi k o ’nikmalar shakllanadi. Kitobxonlik madaniyati 
mazkur sohada o ’quvchining yetukligini ham ifodalaydi. Kitobxonlik madaniyati - 
rivojlangan tam addunlar davrida butun insoniyatga xos b o ’lgan m a ’rifiy-ta’limiy 
hodisadir. U ta ’lim-tarbiya natijasida bolalarda hosil qilinadigan k o ’nikmalar, 
qiziqishlar, ijodiy imkomyatlami ham ifodalaydi. Yosh avlod m a ’naviyatini 
shakllantirishda ular ongi va qalbiga milliy istiqlol g ’oyasini singdirish asosida o ’z 
Vataniga, xalqiga m ehr-m uhabbat va sadoqat tu y g ’ularini paydo qilish, o ’zligini 
anglash, milliy va um um bashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, ular ongi, 
dunyoqarashi, 
tafakkurini 
o ’zgartirish, 
mamlakatimizda 
sodir 
b o ’layotgan 
islohotlarning mohiyatini anglab olishiga erishish muhimdir. Bularning barchasidan 
yosh avlodni b a ’zan yot ta*sirlarga berilib ketishidan saqlash, iymonli, e ’tiqodli, 
dunyoqarashi keng qilib tarbiyalash zaruriyati kelib chiqadi. Bunday avlod, albatta, 
dastavval oila muhitida tarbiyalanadi. Demak, har qanday davlatning kelajagi yosh
avlodning qanday tarbiyalanganligiga b o g ’liq, chunki, kelajak ularning q o ’lida b o ’ladi.
869

---

Yosh avlod tarbiyasining samaradorligi uni qanchalik erta boshlanishi bilan uzviy 
b o g ’iqdir. Ayniqsa, bugungi kunda yosh avlodni m a ’naviy-axloqiy barkamol etib 
tarbiyalashni 
davrning 
o ’zi 
taqozo 
etmoqda. 
Shunday 
ekan, 
mustaqil 
respublikamizning kelgusi taraqqiyoti, uning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va m a ’naviy 
rivojlanishi hozirgi davrda hayotga qadam q o ’yayotgan yosh avlodga, ularning 
kamolotiga bevosita bogliqdir. Demak, jam iyat istiqboli ham, halqimiz istiqloli ham 
har tomonlama yetuk, komil insonlarni tarbiyalab voyaga yetkazishni taqozo etadi. 
Kitobxonlikka mehr u y g ’otish bolalarni tarbiyalash davlat aham iyatiga ega b o ’lgan 
jarayondir. Shuning uchun ham Respublikam izda ushbu jarayonga katta ahamiyat 
berilmoqda. Ayniqsa bolalarga atalmish vaqtni matbuot, bolalar kitobi, kitobxonlikka 
mehr uyg’otish ta ’lim tarbiya berishda ju d a katta ahamiyat va o ’rinni egallaydi.
Bobolarimiz butun ro ’yi olamni, Yerni xam, samoni xam bilim bilan, tafakkur 
va kitob bilan zabt etgan. Seryulduz osmon Mirzo U lu g ’bek bobom izning duraxshon 
kutubxonasiga o ’xshaydi. Termiziylardan Buxoriylargacha, Ibn Sinolaru Beruniylar, 
U lu g ’beklaru F a rg ’oniy va Xorazm iy bobolargacha jaxonni aqlu zakovat, ilmu xikmat 
bilan egallagan buyuk jaxongirlar b o ’lgan. B uyuk adabiyot nam oyondalari kitobga 
tafakkum ing tolmas qanoti, deb ta ’r if berganlarida, u inson m a ’naviy olamini 
boyitishini nazarda tutganlar. Kitob Vatanga muxabbat, yurtga sadoqat, odamlarga 
mexr-oqibat tu y g ’ularini kamol toptirishning eng yaxshi vositasi sifatida qadrlanadi.
Kitobxonlik m a ’daniyatini oshirish va kitob o ’qish - bu m uam m olarni bartaraf 
etish uchun asosiy vositadir. Bola dunyoni anglashi uchun olib boradigan birinchi 
qadamlar kitobdir. Bu esa oilada kitobxonlik asosida amalga oshiriladi. Bola uchun, 
oilaviy birgalikda kitob o ’qish alohida ahamiyatga ega, bu nafaqat oilaviy yaxshi 
a n ’ana, bu donolik va hayotda ju d a katta saboq b o ’lib, k o ’p funksiyalarini amalga 
oshiradi.
i
Birinchidan, kattalarning o ’qishini tinglab, bola faol o ’ylaydi, voqealar 
haqida taxmin qiladi, o ’z tajribasini boshqalar tajribasi bilan solishtiradi, o ’zini kitob 
qahramon o ’rniga q o ’yib k o ’radi.
870

---

^ Ikkinchidan, ota-onalar o ’qiyotganda, bola fantaziya qiladi, rang-barang 
tasvirlarni, kitobdagi voqealar davomiyligini tasavvur qiladi, kitob qahramonlari 
yashaydigan dunyoni hayolan k o ’z oldiga keltiradi, endigina kitob o ’qishni o ’rgangan 
bola qachon va qanday o ’qiydi, bu jarayonga u ju d a k o ’p kuch sarflaydi. Kitob ichidagi 
tasvirlarni to ’laqonli yaratish va matnni idrok etish orqali qiziqishi ortadi, bolani hissiy 
jihatdan b o g ’laydi. Shu bilan birga, fantaziyaning rivojlanishi bu ijodkor shaxsni 
shakllantirish y o ’lidagi eng m uhim omildir. Buning uchun bola albatta kitobni ovoz 
chiqarib o ’qishi kerak.
U chinchidan, kattalar tomonidan kitob o ’qiyotganda, bola tinglashni 
o ’rganadi. 
Birovning 
gapini 
b o ’lmaslik, 
semantik u r g ’ularni 
farqlash, 
turli
* 
4*
intonatsiyalarni eshitish shular jumlasidandir. Bundan tashqari, eshitish xotirasi 
shakllanadi, bola yaxshi yodlashni boshlaydi.
5^ T o ’rtinchidan, oilaviy kitobxonlik bu birgalikdagi o ’yin-kulgi va eng muhimi 
muloqot shakllanish jarayonidir. Ota-onalar va bolalar um um iy manfaat va um umiy 
sababga k o ’ra muloqot qiladilar. Bu esa xulq-atvor bilan birga bolaga t o ’liq e ’tibor 
berishni anglatadi. Loyiha doirasida o ’tkazilgan s o ’rovnom adagi "Siz kim bilan va 
nimalarni o ’qishni hohlaysiz?" nomli savolga bir yoshdan o ’n yoshgacha b o ’lgan 
bolalar k o ’pchiligi ota-onalari bilan muloqot qilishni xohlashadi: birgalikda onam 
(dadam) bilan ertak o ’qish, ular bilan birgalikda qahramonlar haqida suhbatlashish, 
qahramonlarning quvonchi, tashvishi, qayg’usini birgalikda b o ’lishish, o ’z ona tili 
so ’zlarining g o ’zalligi va m a ’nosini ochib beradi deb hisoblashdi.
M a ’lumki, har bir oila o ’ziga xos a n ’anaga, boy ijodiy-intellektual boylikka ham 
ega. Ana shu m a ’naviy-m adaniy boylikni o ’rganish, undan jam iyat taraqqiyotida 
foydalanish, kelgusi avlodlarga yetkazish uchun ham bilim va tafakkur manbai 
kitobxonlikni 
oilada va 
maktabdan 
boshlamoq 
zarur. 
Lekin 
bu 
muammo
O.Sharofuddinov ta ’kidlaganidek, Keng m a ’nodagi kitobxonlik masalasi faqat 
chaqiriqlar - u d a ’vat bilan, xitob-u shiorlar bilan hal b o ’ladigan masala emas... 
m a ’naviyat masalalariga ju d a katta ahamiyat berayotgan, uni har bir fuqaro qalbiga
871

---

yetkazish tadbirlarini ju d a jiddiy o ’ylayotgan jam iyat bu y o ’ldagi dasturiga kitobxonlik 
dasturini ham q o ’shib q o ’ymasa b o ’lmaydi. Olim buni bejiz t a ’kidlamaydi. Chunki, 
bolalarni kitob vositasida tarbiyalash ju d a qiyin jarayon. Ana shu jarayonda 
o ’qilayotgan kitoblardagi barcha hodisavoqealar ota-ona, oilaning boshqa a ’zolari va 
bolalar uchun tushunarli b o ’lishi, bolalarda insoniy fazilatlarni tarbiyalashi, bilim 
berishi, ezgulikni his etishga y o ’llashi zarur. Ana shu taqdirdagina kitobxonlik 
o ’quvchi m a ’naviyatini shakllantirishga yordam beradi. Bunda ota-onaning m a ’naviy 
dunyosi, xulq-odobi, orzu-umidlari, hayotiy tajribasi, a n ’analari, kasbi katta yordam 
beradi. Chunki, kitob bolani dunyoni anglab olishi bilan bir qatorda ilmiy 
dunyoqarashini shakllantiradi, uning xarakterini tarkib topdiradi, hayot va turmush 
ziddiyatlarini qanday qilib yechish y o ’llarini tushunib ,yetadi. Bu hislatlarni egallab 
olgan har bir bola yuksak m a ’naviyatli shaxs b o ’lib yetishadi.
Oilada va ta ’lim m uassasalarda kitob vositasida bolalar m a ’naviy shakllantirish 
quyidagi prinsiplar asosida olib borish samarali natijalar berishiga tadqiqotlar 
jarayonida ishonch hosil qildik. - bolalarning yoshi va tayyorgarlik darajasiga mos 
kitoblarni tanlash; - oilada va t a ’lim m uassasalarda kitob zahirasini hosil qilish; - oilada 
va ta ’lim m uassasalarda bolalarning kitob o ’qishini kuzatish va kitob o ’qishni tizimli 
tashkil etish; - kitob o ’qishda ibrat-namuna k o ’rsatish; - oilada va ta ’lim muassasalarda 
o ’quvchilarda kitobga m ehr u y g ’otish va kitoblarni avaylab asrash k o ’nikmasini hosil 
qilish; - kitob o ’qishning samarali metod va usullaridan foydalanish; - o ’qilgan 
kitoblarni hisobga olib borish va ular haqidagi fikrlarni aniqlab borish; - kitob o ’qishni 
bosqichma-bosqich olib borish; - bolalarni o ’qigan kitoblari yuzasidan fikr yurita 
olishga o ’rgatish; - o ’quvchini kitob o ’qishga m ajbur qilish emas, ularda xohish - istak 
u y g ’otish dan iboratdir.
Bolalar tarbiyasida bola shaxsiyatini, uning boshqalar bilan o ’zaro ijobiy
»
munosabatini shakllantirish, axloqiy tasavvurlarni rivojlantirish, vatanparvarlik 
hissiyotlarini u y g ’otishga alohida e ’tibor beriladi.
872

---

Bu borada jam iyat hayotida ezgu qadriyat va a n ’analarni chuqur qaror 
toptirishga, xususan, xalqimiz, ayniqsa, yosh avlodning m a ’naviy-intellektual 
salohiyati, ong-u tafakkuri va dunyoqarashini yuksaltirishda, ona Vatani va xalqiga 
muhabbat va sadoqat tu y g ’usi bilan yashaydigan barkamol shaxsni tarbiyalashda 
beqiyos ahamiyatga ega b o ’lgan kitobxonlik madaniyatini oshirishga alohida e ’tibor 
qaratilmoqda. Bolalarni oilada mehnatga o ’rgatish, ularni estetik tarbiyasi ham muhim 
vazifalardandir. Bolalarning aqliy, ruhiy va axloqiy diniy tarbiyasi, m a ’naviy yuksak 
qilib tarbiyalashning asosi bu bi 1 imdadir. Yosh avlodni bilimli, m a ’rifatli va 
madaniyatli qilib tarbiyalash muommolari esa bevosita kitob va kitobxonlik 
masalalarining qay darajaga k o ’tarilgani bilan b o g ’liqdir. Kitobxonlik madaniyati ju d a 
keng m a ’nodagi tushuncha b o ’lib, kitobga qiziqish v^ uni sevish, adabiyot bilan 
kengroq tanishib, kitob bilan ishlash haqidagi maxsus bilimlarga ega b o ’lish, 
shuningdek 
kitobdan 
t o ’la 
ravishda 
foydalana 
bilishda 
yordam 
beruvchi 
ko ’nikmalardan iborat.
Adabiyotlar:
1. Melenteva Yu.P. Biblioteka как institut sotsializatsii yunoshestva. М.: Izd-vo 
A SO Pa R, 2 0 0 1 .- 75 s.
2. Daniyarovna H. S., Istamovich K. D., Ilhom U. The Contents o f Students’ 
Independent Education and M ethods o f Implementation //Psychology and 
Education Journal. - 2021. - T. 58. - №. 2. - S. 1445-1456.
3. A hm edova Z. B ola tarbiyasida psixolog maslahatlari. - Toshkent, 2018.
4. M.Mirqosimova. 
O ’quvchilarda adabiy tahlil malakasini 
shakllantirish va 
takomillashtirish asoslari. -T oshkent. “ Fan” . 2006.
t
873