Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Mahsulot sotish hajmi, ishlab chiqarish xarajatlari va natija
_______________ aloqadorligini ko‘rsatkichlar tizimi_______________
Daromad
Xarajat
Natija
1
2
3
Mahsulot sotishdan 
sof tushum 
(2500.0 m.s.)
Sotilgan mahsulotni 
ishlab chiqarish tannarxi
(2250.0 m.s.)
Mahsulot sotishdan 
yalpi foyda 
(250.0 m.s.)
A )0 ‘ zgaru vchan 
xarajatlar 
(
2000.0
m.s.)
Marjinal foyda 
(500.0 s.m.)
B)
0
6zgarmas 
xarajatlar 
(250.0 m.s.)
Mahsulot 
sotishdan sof foyda 
(250 m.s.)
Operatsion 
faoliyatdan tushum 
(230.0 m.s)
Operatsion xarajat 
(335.0 m.s)
Operatsion 
faoliyatdan foyda 
(zarar)
(-105 m.s.)
Jadval natijalaridan shuni xulosa qilish mumkinki; mahsulot 
sotishdan olingan sof tushum 2500.0 ming so‘mni va uning ishlab 
chiqarish tannarxi 2250.0 ming so4mni tashkil etgan. Mahsulot sotishdan 
ko‘rilgan natija 250 ming so‘m ijobiy farqlanishga ega bo‘lgan.
Umumiy ishlab chiqarish xarajatlarining ichida 2000.0 ming so‘mi 
o ‘zgaruvchan xarajatlar, 250 ming so‘mi o ‘zgarmas xarajatlar sifatida 
belgilangan. Bu orqali mahsulot sotishdan marjinal foyda va sof foyda 
ko'rsatkichlari aniqlangan.
3.6. Mahsulot (ish, xizmat)larning kritik hajm darajasi va uning
omilli tahlili
Firma va kompaniyalar faoliyat yuritayotganda turli kutilmagan 
hodisalarga duch keladi. Bu esa to‘g ‘ri baholashni talab etadi. Mahsulot 
(ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarishda uning qanday hajmi korxonaga 
zararsiz ishlash imkonini tug‘diradi yoki mahsulotning qaysi birligida
200

---

mahsulot sotishdan olinadigan tushum to ‘la o 4zgaruvchan va o ‘zgarmas 
xarajatlarni qoplay oladi?
Mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasini aniqlash 
yuzasidan 3 xil yondashuv mavjud:
Grafik usul (mahsulot ishlab chiqarish hajmini aniqlashning xarajat- 
tushum-foyda aloqadorligidagi kompleks grafigi tuziladi);
Tenglik 
usuli 
(Tushum-xarajat=foyda 
formulasidan 
iborat 
tenglikdan foydalaniladi);
Marjinal daromad usuli (sotishdan sof tushum-o‘zgaruvchan 
xarajatlar=marjinal foyda-doimiy xarajatlar=yalpi foyda).
Ushbu vazifani bajarish uchun firma va kompaniyalarda mahsulot 
ishlab chiqarishning kritik hajm darajasi kocrsatkichi aniqlanadi:
S T -0 ‘X>DX
Boshqacha qilib aytganda, rentabellikka erishishning eng afzal 
quroli - bu o‘zgaruvchan xarajatlarni minimallashtirish (kamaytirib 
borish)dir. Buning uchun rentabellikning chegaraviy nuqtasi, y a’ni 
“Zararsizlik nuqtasi”ni aniqlash zarur.
“Zararsizlik nuqtasi” deganda foyda va zarur zonalarini bir-biridan 
ajratib turadigan chegaraviy nuqta tushuniladi. Bu nuqta xarajatlarni 
qoplash uchun zarur boMgan, minimal oborot hajmini yoki minimal 
tushum hajmini ko'rsatadi. Bu nuqtaga erishish tufayli ishlab chiqarilgan 
(sotilgan) qandaydir minimal mahsulot hajmi bilan korxona xarajatlarini 
butunlay qoplashga erishish mumkin. Bu g ‘oya “marjinal foyda 
konsepsiyasi”ga asoslanadi. Uning formulasi quyidagicha:
Tushum - 0 ‘X - M F - DX = Foyda
Bu yerda,
MF- marjinal foyda
0 ‘X- o ‘zgaruvchan xarajatlar, ya’ni:
• ijara haqi;
• doimiy maoshlar;
• reklama xarajatlari;
• kommunal xizmat xarajatlari;
201

---

• sug‘urta xizmat xarajatlari;
• sug‘urta badallari;
• soliqlar;
•amortizatsiya ajratmalari.
DX- doimiy xarajatlar, ya’ni:
• xomashyo va materiallar;
• ishbay ish haqlari;
• texnik xizmat ko‘rsatish;
• mukofot summalari va h.k.
Har bitta korxona mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish rejasini 
tuzishda albatta kutiladigan foyda normasini hisoblashga va biznes 
samaradorligini baholashga ahamiyat berishadi. Foyda normasini 
belgilab olish, erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida yanada murakkab 
masala hisoblanadi. Negaki uning hisob-kitobida turli tahlikalarni 
(risklarni) hisobga olishga to'g^ri keladi.
Foyda normasini hisoblashni murakkabligi shundaki, bunda 
resurslar, mahsulotlar bahosi, soliqlar, toiovlar firma va kompaniyalar 
faoliyatiga b o g iiq boim agan holda o‘zgaruvchanlikka ega boiadi. 
Ularni hisob-kitob qilish imkoni tugiladi qachonki aniq ko‘rsatkichlar 
manbasiga ega boiinsa. Bu manba inflyatsiyani ta’sir darajasi, 
baholaming 
o ‘zgarish 
holatlari, 
ishlab 
chiqarish 
xarajatlarini 
o ‘zgaruvchanligi (mahsulot hajmi va resurslar bahosini o'zgarishi 
hisobiga) b o iish i mumkin.
Kritik hajm darajasini aniqlashga quyidagi hollarda murojaat 
qilinadi:
>
korxona yangi tashkil etilganda;
>
ishlab chiqarish va marketing tadqiqotlari tahlilida;
>
yangi mahsulot turini ishlab chiqarish yoki eski mahsulot 
turini rad qilish qarorini tayyorlashda;
>
ishlab chiqarishni modemizatsiyalashda;
>
mahsulotlami tarkibiy o 4zgarishlarini amalga oshirishda.
Kritik hajm tahlilida javob tayyorlanadigan yo‘nalishlar:
>
xarajatlami kamaytirish mumkinmi?
>
sotish hajmi o'sadimi yoki kamayadimi?
202

---

' 
к* Г-
>
baho oshadimi yoki kamayadimi?
>
doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar qanday boiadi?
Kritik hajm darajasi doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar summasi va
mahsulotlami sotish baholari orqali hisob-kitob qilinadi.
Sotishning tegishli hajmiga erishish uchun avvalo baho birligi 
belgilanishi lozim. Baho birligi belgilangandan key in kritik hajm 
darajasi qaytadan hisob-kitob qilinadi. Agar olingan natija zararsizlik 
darajasini qanoatlantirmasa baho korrektirovka qilinadi va daraja hisob- 
kitobi qaytadan amalga oshiriladi. Marjinal foydaning ko'zda tutilgan 
darajasiga erishilmasa, mahsulot tannarxini kamaytirish choralari 
ko'riladi.
Tahlil yakunida yakuniy zararsizlik darajasi hisob-kitob qilinadi va 
davriy oraliqda korxonaning moliyaviy rejasi belgilab olinadi.
Kritik hajm darajasini tahlil etishning maqsadi - foyda olish 
imkoniyatini belgilashdan iborat. Agar korxonaning foydaga ishlash 
imkoniyatini aniq baholasak, 
ijobiy pul oqimlariga ega bo4ish 
imkoniyatlari ham bilinadi.
Doimiy va o4zgaruvchan xarajatlami qanday hisob-kitob qilish 
mumkin? Ushbu xarajatlar buxgalteriya hisobining mahsulot ishlab 
chiqarish bo‘yicha xarajatlarini alohida, kalkulyatsiya moddalari 
bo‘yicha o ‘rganish orqali bilib olinadi.
Xalqaro amaliyotda kritik hajm darajasini aniqlashda analitik 
tadbirlarrting quyidagi metodikasi belgilangan.
1
. 
0
‘zgaruvchan va o ‘zgarmas xarajatlar tarkiblanadi.
2. Mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasi belgilanadi
Ishlab chiqarish hajmiga muvofiq xarajatlam i klassifikatsiya qilish