N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

Psixologiyaning fan sifatida shakllanishi
Insonda jism om y tanadan tashqari undan 
farqlanuvchi yana nimadir borligi 
haqidagi tasavvurlar qadimdanoq mavjud bo4gan. Eng qadimgi davrlardayoq inson 
tush k o 'n sh hodisasi orqali ayrim odam lam ing noyob qobiliyatlan (masalan, ovdagi 
muvaffaqiyatlar) o4im va boshqa hodisalarm ng sabablanni tushuntirishga intilgan 
Ammo dastlabki qarashlar mifologik xarakterda edi. Ular fikrlash orqali emas, ko'r- 
kokrona ishonch vositasida egallanardi. Ruh haqidagi qarashlar ko'pincha nafas bilan 
b o g la n ard i, ruhni esa uchar mahluq sifatida tasavvur etardilar.
Psixologiya haqidagi fikrlar qadim zam onlardan beri mavjuddir Ilk davrlarda 
psixologik xususiyatlami jonning ishi deb tushuntirilgan. Jonm ng o 'zi esa odam 
tanasidagi maxsus lkkilamchi jism deb qaralgan Bundav tasavvurlar «animizm» deb 
ataladi. Animizm so ‘zi -an im a «jon» degan m a’noni anglatadi. Jon o ‘z mohivatiga 
ko‘ra olovsimon uchqundan iborat ekanligi Gerakht tomomdan, 
yoki olovsimon 
atomdan iborathgi Demokrit tom onidan ta ’kidlangan.
Platonning «ideyalar tu g 'm a bo'ladi» degan g oyalari psixologik fikr taraqqiyotiga 
ju d a katta hissa qo'shdi. Platon ta ’limotiga коЧа «ideyalar» mohiyati abadiy va 
o z g a rm a s, ulam ing tabiiy oiamdan tashqarida oliy olam mavjud bo‘lib. ulami odam 
ko‘zi bilan ko'ra olmaydi.
Platon psixologiyada «dualizm » oqimimng asoschisi hisoblanadi. Dualizm so'zi 
lkki yoqlamalik yoki lkki mustaqil fikr degan m a'noni anglatadi. Dualizm ta ’limoti 
mohiyati 
moddiy va ruhiy olam tana va psixikaning bir-biriga bog'liq bo'lm agan 
holda mavjud b o Lhb, azaldan qarama-qarshi narsalar deb tushuntiradi
Platonning dualizm shogirdi Arastu (Anstotel eramizdan oldingi IV asr 384-322 
yiliar) tomonidan birmuncha muvaffaqiyatli bartaraf etildi A nstotelning «Jon haqida» 
asari o 'sh a davrdayoq psixologiya maxsus fan sifatida m aydonga kela boshlaganidan 
dalolat beradi. Ana shu tufayli psixologiya jon haqidagi fan sifatida maydonga kelgan 
va hozirgi kunda psixologiya fani o 'z mazmunim batamom o ‘zgartirgan.
Arastu kishihk tafakkun tarixida birinchi bo'lib ruh va jonli tananing 
ajralmastigini isbotlab berdi. Unga kokra, 
jon qism larga boMinmavdi, lekin u 
faoliyatim iz davom ida 
oziqlanishi, his etishi va harakatga kehshi, aql-idrok kabi 
turlarga oid qobiliyatlarda namoyon bo‘lishi mumkin Binnchi qobiliyatlar o ‘simIik 
uchun, lkkinchisi va uchinchisi hayvonlarga, to'rtinchisi esa insonlar uchun xosdir. 
O 'sim liklar, hayvonlar ruhi va aql idrok odam ruhi ta ’limoti bilan Arastu oliy 
qobiliyatlar va ulam ing negizida paydo bo'lishini bildiradigan rivojlanish tamoyihni
5

---

joriy etdi. Arastu organizmning tabiatdan olgan qobiliyatlam i faqat o lzining xususiy 
faolligi orqali ruyobga chiqarishga asoslangan holda xaraktem ing faoliyatda 
shakllaiiishi to ‘g ‘risidagi nazariyani llgari surdi.
Geraklit, Demokrit, Aflotun, A rastulam ing ta ’hm otlari keyingi asrlarda psixologik 
g'oyalarni nvqjlanishida tayanch nuqta bo'lib hisoblanadi.
M azkur davrlarda Sharqda ham ilk psixologik qarashlar yuzaga keldi 
Sharqda 
psixologik qarashlam ing pavdo bo'lishida buyuk Sharq m utafakkirlarining roli katta 
bo'lgan. Ular orasida Al-Xorazmiy, Al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn 
Sino, 
M irzo U lug'bek kabilar o'zlarining inson psixikasi va yosh avlodni 
tarbiyalashga doir boy fikrlar va qarashlanm meros sifatida qoldirganlar. Ular orasida 
avniqsa Abu All ibn Sinoning mantiq, metafizika, tabiiy fanlar, ayniqsa, 
tibbiyot 
haqidagi 
fikrlari o'sha davr ilmiy taraqqiyotiga katta hissa qo'shdi. U maxsus 
psixologik m uammolar bilan shug'ullangan ohm lardan bm dir. Uning ruh, asab tizimi 
haqidagi qarashlari katta aham iyatga ega. Ayniqsa, 
Abu All ibn Sinoning 
tem peram ent xususiyatlariga qarab yondashish zarurligi haqidagi fikrlan m ingyildan 
so 'n g ham zamonaviy psixologiyada o ‘z qimmatini yo'qotm agan. Abu Ali ibn Sino 
dunyoda binnchi bo"lib psixoterapevtik usullami qo'llab ko'rgan ohm lardan bindir.
Asta-sekin ruh haqidagi tushuncha hayotning barcha ko'rinishlariga emas, faqat 
hozir biz psixika deb atalgan darajaga nisbatan qo ‘llana 
boshlandi. Psixika 
kategonyasim ng negizida idrok va tafakkurdan tashqari ong tushunchasi yuzaga keldi, 
buning natijasida ixtiyoriy harakatlar va ulami nazorat qilish lmkoniyati tu g ‘ildi. 
Masalan, 
Galen (eramizdan oldingi II asr) fiziologiya va tibbiyot yutuqlarim 
um um lashtinb, psixikanm g fiziologik asoslari to 'g 'n sid a g i tasavvurlarmi yanada 
boyitdi. Uning ilgari surgan g'oyalari «ong» tushunchasi talqiniga muayvan darajada 
yaqinlashadi.