O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

Biyday
cho`lu dalalar, 
Bo`ralar
qor 
kapalak
. 
Bog`lar sokin, 
mizg`ishar
Misoli oq 
kapalak
Ta’kidlangan so`zlar ham lugaviy ma’nosi, ham obrazli ifodasiga ko`ra muhim. 
“Biyday” so`zining lug`aviy ma’nosini 3-sinf o`quvchisi anglab yetishi gumon. Shu sababli 
bu she’rda “ochiq”, “yalang”, “keng” ma’nosida qo`llanayotgani, yana, o`z va ko’chma
ma’no ifodalayotgani oydinlashtirilishi lozim. Haqiqatan, qishda dala-dasht hosildan 
bo`shab, ancha keng bo`ladi, ochilib qoladi. Ammo shoir shiddat bilan qor yoqqandagi 
(
bo`ralar
) holatga ko`proq urg`u berayotir. Oppoq qor hamma yoqni qoplaganda bir 
tekisdagi yalanglik ko`zga tashlanadi. Badiiy so`zning jarangi shunda aks etgan. Shoir 
5
M.Umarova, Sh.Hakimova. O`qish kitobi. 3-sinf uchun darslik. T., 2010. –B.84. 

---

210 
qorning kapalaksimon yog`ishiga muvoziy oqqa burkangan bog`lar tasvirini chizib, uning 
“mizg`ishi”ni-da, (ozgina uxlagan, ko’z ilintirgan) kapalakka qiyoslaydi. Shoirning 
topilmasi shundaki, bog`larning qor yoqqan vaqtdagina sokinlashuvi, yilga nisbat olganda 
“mizg`ish”dir. Kapalak uyqusini-da, hech kim ko`rmagan. O`quvchi bu kabi ramziy 
detallar mohiyatini teran anglasagina, she’rning badiiy tas’sirchanligi, estetik zavqi oshadi. 
Binobarin, she’rdagi “muz oyna”, “sumalak shodalari”, ayamajiz–qishning eng sovuq 
kunlarini yalmog`izga o`xshatilishi kabilar nafaqat badiiy topilma, balki xalqona ifodasiga 
ko`ra ham e’tiborni tortadi. 
4-sinf O`qish kitobida Q.Hikmatning “Qish tozg`itar momiq par” nomli yana bir 
she’ri berilgan.
6
Bunda har bir so`z ustida ishlash muhim. Ya’ni so`z va iboralar o`z yoki 
ko`chma ma’noda qo’llanayotganini o`quvchilar anglab yetishi zarur. Masalan, she’rning 
birinchi to`rtligi shunday boshlanadi: 
Savab
bulut 
to`shagin
Qish to`zg`itar 
momiq par
. 
Yerga serbar 
oq namat
Yozilganday yaltirar. 
Ta’kidlangan so`zlar ko`chma ma’noda obrazlilik kasb etgan. Shuningdek, bunda 
she’riy san’at namunalarini kuzatish mumkin. Tashxis – jonlashtirish bolalar she’riyatida 
eng ko`p uchraydigan san’at. Q.Hikmat o`xshatishlari esa mantiqiy asosga ega bo`lishidan 
tashqari, sodda va betakrordir. To`shakni yumshoq qilish uchun momiq paxta savab solish, 
ostiga namat tashash (yungdan bosib ishlangan palos, kigiz) insoniy xislatlarga xos. Tabiat 
hodisasi insondagi ana shu holatlarga o`xshatilmoqda. Bunda momiq parni to`zg`itib 
savash– qishda qorning mayin, ezg`ilab yog`ishi (o`xshatilayotgan narsa)ga ko`chirib 
o`tkazilgan.
Ushbu she`rda lirik qahramonning qishdan zavqlanish kechinmasi, ayni paytda qor 
ko`p yog`ib, sovuq izg`irinning ziyoda bo`lishi tufayli bolalarga xos arazi ko`zga tashlanadi. 
Hamchunun yosh lirik qahramon qorga: 
– Namuncha
Zeriktirding uchqunlab? 
Yog`masding-ku ilgari
Surunkasi uch kunlab… 
Yetar shuncha yog`ganing
Uzoq dala qirga bor! –deya murojaat qiladi.
Bu jihat apostrofa –ya`ni narsa yoki hodisaga xuddi jonli mavjudotga kabi murojaat 
etish asosida yuzaga kelgan. Shunga o`xshash, Q.Hikmatning “Bahor” she`ri obrazli 
ifodalarga boy. 
Uchib yurar mayin shamollar 
Yelpib- yelpib anhor yuzini
Qirg`oqlarda 
soyabon tollar
Oyna suvda 
ko`rar o`zini 
She`rni o`qigan yosh kitobxon uning estetik zavqi va jozibadorligini darrov 
ilg`aydi. Bolalar she`riyati uchun badiiy yuksak tasvir va obrazlilik kamyob hodisa. Shoir 
chizgan bahor manzarasi umumadabiyotga, nozik tuyg`ularga boy chinakam she’r namunasi 
bo`la oladi: 
“ Ko`kni quchgan teraklar tinmas, Oro berar kulrang po`stiga” misralari 
jonlashtirishning hamda noyob badiiy topilma namunasi. Bu bolalarning yosh 
xususiyatlariga juda mos.
6
S,Matchonov va boshq. O`qish kitobi. 4-sinf uchun darslik. T., 20011. –B.82. 

---

211 
Ammo bilamiz-ki, mumtoz adabiyotimizda jonlantirishning ikki turi keng qo`llangan. 
Biri tashxis (shaxsga bog`liq)- jonsiz narsalarni jonlantirish; ikkinchisi intoq (nutq bilan 
bog`liq) - nutqsiz narsalarni nutq egasi sifatida tasvirlash. Qudrat Hikmat she`rlarida intoq 
ham ko`p ishlatiladi. (masalan “Temirjon bilan telefon” she`rida telfonning insondek 
shikoyat qilishi ,”Eshak nega hangraydi” she`ridagi sher, fil, tulki, kiyik, eshak va 
cho`chiqalarning majlisda she`rva eshakning savol javobi kabi…), ammo yuqoridagi 
“Bahor” she`rida shoir tashxis usulidan mohirona foydalanib, ko`klam obrazini 
san`atkorona tasvirlaydi. Shu sababli, bu she`rda Bahor o`ziga oro, zeb berib, husnidan 
sarxush , go`zal qiz sifatida gavdalanadi; tonggi shabboda, tol, maysa , o`t, chinor va teraklar 
xuddi odamdek bir- birlarini kuzatadilar, ilhomlanadilar, yoki o`zlarini yelpiydilar va h.k. 
Binobarin, shoir bahordagi dov-daraxtlarni, shamolni insoniylashtiradi.
Umuman, Qudrat Hikmat she`riyatning badiiy xususiyatlari serjilo, shoir fikrlarni 
rassom singari chizayotganga o`xshaydi. She`r xoh bolalar o`yinlari, xoh boshqa mavzularda 
yozilgan bo`lmasin , ular eng avvalo bollarni tevarak atrofdagi voqealar va hodisalar bilan 
tanishtiradi.
Zotan, Qudrat Hikmat she`rlaridagi voqeabandlik obrazlilik qofiyalarning ixchamliligi, 
hatto sodda tuzilishi, til xususisyatlari barcha-barchasi shoir she`rlarining g`oyaviy- badiiy 
ematsionalligini oshirishga xizmat qiladi.
V.G.Belenskiyning bolalar bilan obrazlar vositasida gapirish lozimligi haqidagi 
fikrlari baayni Q.Hikmat ijodiga xosligini uqish mumkin. Zero, Qudrat Hikmat she`rlarni 
o`qib ulg`aygan o`quvchi o`z ona tilimiz boyliklaridan voqif bo`lib, badiiy so`z qudratini 
teran his etadi, Vatan va yurt iftixori bilan yashaydi.