|
Polimerlar fizik, mexanik xossalarining ta’siri va ahamiyati
Polimerlarning fizik xossalari. Polimerlarning to‗ldirgichlar bilan
armaturalangan plastinkalarda ta‘sirlashish tabiati juda murakkab bo‗lib, uning
mexanizmi hali oxirigacha o‗rganilmagan.
Chet el tadqiqotchilari aniqlashlaricha, polimerlarni mustahkamlash va
chidamliligini oshirish, asosan, kompozitsiyalarning xossalarini aniqlovchi
polimer-to‗ldirgich sirtidagi fizik kuchlarga (ishqalanish, bosim kuchlari)
bog‗liq. Ushbu kuchlar qanday hosil bo‗ladi? Olimlarning fikricha, to‗ldirgich va
polimer aralashmasining qotishi uning hamma yerida teng ketsa to‗ldirgichning
zarrachalari polimerning matritsasiga mustahkam bog‗lanadi. Shuningdek, bunda
polimerning to‗ldirgich sirtida adgeziyalanishining sezilarsiz bo‗lishi kimyoviy
bog‗lanishning hosil bo‗lishini kamaytiradi.
18
Bog‗lanishga kimyoviy yondashilsa yopishishning mustahkam bo‗lishida
to‗ldirgich sirtiga polimerning adgeziyalanishi asosiy rol o‗ynaydi. Polimer
kompozitsion materiallarni polimer va to‗ldirgichning qavatlaridan iborat deb
qarash mumkin. Bunday modelga tajriba kuzatuvlari ham to‗liq javob bera
oladi: kompozitlarning mustahkamligi komponentlarning faol sirtlari oshgan sari
oshadi. Bunda bog‗lovchi tolani yelimlaydi va polimerning mustahkamligida
birinchi navbatda adgeziya jarayoni muhim ahamiyaga ega bo‗ladi.
Buni quyidagi fakt bilan tushuntirish mumkin: tolasimon PKMga kuch ta‘sir
qilsa u cho‗zilish bilan bir vaqtda yon tomondan siqilishga uchraydi. To‗ldirgich
esa har tomonlama bog‗lovchi bilan bog‗langan bo‗ladi va tola deformatsiyasi
poli- merning deformatsiyalanishiga olib keladi. Ko‗ndalang siqishda polimerning
plyonkasi cho‗zilishi bilan birga uzilishi ham mumkin. Bundan quyidagi xulosani
aytish mumkin: PKMni uzish uchun butun tolaning armaturasiga yetarli kuch
emas, balki ko‗ndalang siqish uchun ham kerakli kuch zarur bo‗ladi. Demak,
adgeziya katta bo‗lsa, polimer muhitning mo‗rtligi ham oshadi. Demak, polimer
matritsa hajm birligida ma‘lum mustahkamlikka ega bo‗lsa, yupqa qavatda ham
ma‘lum darajada mustahkam holda bo‗ladi.
Qurilish materiallari – quvurlar, kranlar, o‗tkazgichlar uchun PKMlar,
asosan, polimer-plastiklardan tayyorlanadi. Tadqiqotchilarning ta‘kidlashicha,
polimerlarning mustahkam bo‗lishi kauchuk va plastiklar uchun muhimdir (3-
rasm).
Polimer bog‗lovchilar yelimlanish qavatlarining qalinligi kamaysa,
mustahkamligi avvaliga ko‗payadi, keyin esa kamayishi kuzatiladi.
Hozirgi vaqtda polimer tola bilan armaturalangan PKMlar texnikaning turli
sohalarida keng ishlatilmoqda. Shuning uchun PKMlardagi tarkibiy qismlarning
o‗zaro ta‘sirlashish nazariyalarini ishlab chiqish, polimer kompozitlarning
xossalarini boshqarish kelajakdagi muhim vazifalardan biridir.
Polimerlarning mexanik xossalari polimerlarga tashqi ta‘sir kuchlari ta‘sir
etganida ularning mexanik holatlarini aniqlovchi umumiy xossalaridir.
Polimerlarning mexanik xossalariga quyidagilar taalluqlidir:
19
1. Tashqi mexanik kuchlar ta‘sirida qaytma deformatsion kuchlarning katta
bo‗lishi (yuqori deformatsion kuchlar).
2. Materiallar mexanik ta‘sirga uchrashining relaksatsion xarakteri –
kuchlanganlik va deformatsiyalanish chastotasining ta‘sir davomiyligi.
3. Polimer mexanik xossalarining uning olinish sharoitiga, ishlov berilishiga
va qayta ishlanishiga bog‗liqligi.
4. Anizotrop mexanik ta‘sir natijasida kuchli anizotrop mexanik xossaga ega
bo‗lishi va tashqi ta‘sir tugaganidan keyin ham uni saqlay olishi qobiliyati.
5. Kimyoviy o‗zgarishlarning mexanik kuchlar ta‘siriga chidamliligi.
3-rasm. Turli sharoitlarda ishlatishga mustahkam, elastik polimer
kompozitsion qurilish materiallari: quvurlar, kranlar, o‗tkazgichlar.
Polimerlar, asosan, uch xil amorf holatga ega: shishasimon, yuqori elastik,
oquvchan.
Ushbu holatlarning ikkitasida (shishasimon va yuqori elastik)
polimerlar uch o‗lchamli (fazoviy, choklangan) bo‗ladi.
Polimerlarning ishlatilish sohasi, asosan, uning ishlatilish harorat intervali
bilan aniqlanadi (odatda –40°C dan +40°C gacha). Bu intervallarda yuqori elastik
holdagi polimerlar elastomerlar deyiladi. Ulardan texnikada rezinalar ishlab
chiqariladi. Ishlatilish vaqtida shishasimon holatda bo‗lgan polimerlar plastik
massalar deyiladi. Ulardan hajmga ega bo‗lgan buyumlar va plyonkalar ishlab
chiqariladi.
Polimerlarning deformatsion va friksion mustahkamligi muhim hisoblanadi.
Polimerlarning deformatsion xossalari deganda, uchuvchanlik va yuqori
elastiklik, qattiqlik va yumshovchanlik, majburiy yuqori elastiklik, plastiklik,
oquvchanlik, polimerning qovushqoqligi, ichki ishqalanish tushuniladi.
20
Polimerlarning mustahkamlik xossalari deganda esa, qattiqligi, uzoq
vaqtgacha yaroqliligi, mo‗rtligi, zarbaviy qovushqoqligi, charchashga
mustahkamligi tushuniladi.
Friksion xossalariga ishqalanish koeffitsiyenti, yedirilishga qarorliligi kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
