x
x
y
(2.3)
Энди y, x
1
, x
2
омиллар орасидаги корреляция коэффициентларини
топамиз [1, 2]:
;
6848
,
0
433
,
3
642
,
1
3544
,
14
5516
,
8
3136
,
127
1
1
1
1
y
x
yx
y
x
y
x
r
;
9662
,
0
433
,
3
064
,
9
3544
,
14
6076
,
90
512
,
1326
2
2
2
2
y
x
yx
y
x
y
x
r
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)
258
.
6434
,
0
064
,
9
642
,
1
6076
,
90
5516
,
8
816
,
785
2
1
2
1
2
1
2
1
x
x
x
x
x
x
x
x
r
Ушбу
ҳисобланган
корреляция
коэффициентларининг
сонли
қийматларидан равшанки, кредит риски билан унга таъсир этувчи омиллар
орасида ўта яхши боғланиш мавжуд экан.
Кўпликдаги корреляция коэффициентини ҳисоблаймиз [1, 2].
Бизнинг масаламизда
.
9697
,
0
94035
,
0
4671
,
0
981558
,
0
3450
,
1
73
,
0
1
73
,
0
83
,
0
81
,
0
2
83
,
0
81
,
0
2
2
2
R
Бунда ҳам кредит риски (натижавий кўрсаткич) ва унга таъсир
этувчи омиллар орасида ўта яхши алоқа мавжуд эканлиги аниқланди.
Энди корреляцион таҳлилда битта омилнинг 1% га ўзгаришида
натижавий кўрсаткичнинг неча % га ўзгаришини кўрсатувчи эластиклик
коэффициентларини ҳисоблаймиз [1, 2]:
;
1377
,
0
044
,
12
596
,
7
2183
,
0
1
1
1
y
x
a
Ý
x
.
6137
,
2
044
,
12
1593
,
85
3697
,
0
2
2
2
y
x
a
Ý
x
Регрессия тенгламасининг статистик аҳамиятлилигини текшириш
учун Фишернинг Ғ-мезони ва Стьюдент t-мезонидан фойдаланамиз.
Бизнинг мисолимизда кўпликдаги корреляция коэффициенти
R=0,9697; кузатувлар сони n=15; омиллар сони k=2.
Фишер Ғ-мезонининг ҳисобланган қиймати [1, 2]:
.
6384
,
14
8351
,
0
22455
,
12
14
0597
,
0
13
94035
,
0
)
1
15
(
)
9697
,
0
(
1
)
2
15
(
9697
,
0
)
1
(
1
)
(
2
2
2
2
n
R
k
n
R
F
Кейинги босқичда Фишер F-мезонининг ҳисобланган қиймати
жадвалдаги F-мезон қиймати билан таққосланади. Ҳисобланган Фишер F-
мезони 14,6384 га тенг. Жадвалдаги Фишер F-мезони қиймати 2,6 га тенг.
Бизнинг мисолимизда Фишер F-мезони қиймати жадвалдаги F-мезон
қийматидан катта бўлди ва шунинг учун тузилган регрессия тенгламаси
статистик аҳамиятли ва ўрганилаётган жараёнга мос келади дейидади.
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)
259
Стьюдент t-мезонининг ҳисобланган қиймати:
.
9176
,
53
0597
,
0
316625
,
3
9697
,
0
)
9697
,
0
(
1
1
3
15
9697
,
0
1
1
2
2
R
k
n
R
t
Стьюдентнинг t-мезонининг ҳисобланган қиймати жадвалдаги қиймат
билан таққосланади. Ҳисобланган қиймат 53,9176 га тенг, жадвалдаги t-
мезонининг қиймати 1,74 га тенг. Стьюдент t-мезонининг ҳисобланган
қиймати Стьюдент t-мезонининг жадвалдаги қийматидан катта бўлганлиги
учун, регрессия тенгламасининг параметрлари ишончли деб ҳисобланади.
Натижавий кўрсаткич қолдиқларида автокорреляцияни аниқлашда
Дарбин-Уотсон мезонидан фойдаланамиз [1, 2]:
.
77703
,
2
562255
,
5
44655
,
15
2
2
1
i
i
i
e
e
e
DW
Корреляция коэффициенти хатолиги
1
1
2
n
r
S
xy
xy
формула орқали
аниқланади. Бизда:
;
0842
,
0
7417
,
3
31514
,
0
1
15
6849
,
0
1
1
1
2
1
1
n
r
S
y
x
y
x
.
0090
,
0
7417
,
3
0338
,
0
1
15
9662
,
0
1
1
1
2
2
2
n
r
S
y
x
y
x
Детерминация коэффициенти 0,9404 бўлганлиги учун, тузилган
эконометрик модел иқтисодий объектга адекват ҳисобланади.
Юқоридаги амалга оширилган таҳлиллардан қуйидаги хулосага келиш
мумкин: тузилган эконометрик моделни ўрганилаётган жараёнга мос
келувчи эконометрик модел деб ҳисобланади ва кейинчалик бу модел
асосида банкнинг асосий кўрсатичларини келгуси йилларга прогноз қилиш
мумкин.
Олинган натижалар кўрсатадики, прогноз даврида кредит рисклари
коэффициенти (Y) ўртача 17,07 фоизга ошар экан (1-расм). Янги мижозлар
сони (X
1
) эса ўртача 19,15 фоизга ортар экан (1-расм). Мижозлар
мулкларининг ликдивидлик даражаси (X
2
) эса ўртача 5,38 фоизга ортар
экан (2-расм).
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)
260
1-расм.Банкнинг кредит рисклари коэффициенти (Y) ва янги мижозлар
сони (X
1
) нинг прогноз қийматлари
2-расм. Банкда мижозлар мулкларининг ликдивидлик даражаси
(X
1
) нинг прогноз қийматлари
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Эконометрика асослари. Д.Расулев, Ш.Нуруллаева, Н.Рўзметова,
М.Мўминова. Ўқув қўлланма. –Т.: Иқтисодиёт. 2019.-249 б.
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)
261
2.
Эконометрика. Учебник. /под ред. И.И.Елисеевой. –М.: Финансы и
статистика, 2014. – 344 с.
3.
Абдуллаева Ш. Банк иши. Ўқув қўлланма.–Т.: ТМИ Молия,2015.– 354 б.
ИҚТИСОДИЙ-МАТЕМАТИК МОДЕЛЛАШТИРИШ АСОСИДА
ФЕРМЕР ХЎЖАЛИГИ ФАОЛИЯТИНИ
ИҚТИСОДИЙ ТАҲЛИЛ
ҚИЛИШ ВА БАШОРАТЛАШ
Т.Тургунов (ТошДАУ)
Маълумки,
иқтисодий
ҳодиса
ва
жараёнларни
математик
моделлаштириш иқтисодий таҳлил ва башоратлашнинг асосий ва аҳамиятли
қуролидир. Математик моделлаштириш текширилаётган объект ҳақида аниқ
тасаввурга эга бўлиш, унинг ички таркиби ва ташқи алоқаларининг характери
ва таъсирини миқдорий ифодалаш имкониятини беради. Модел бошқариш
субъекти томонидан шундай тузиладики, бунда объектнинг ўзига хос бўлган
характеристикалари, хусусиятлари, ички ва ташқи ўзаро муносабатлари,
таркибий ва функционал параметрлари ва бошқа томонлари изланиш
мақсадида ўз ифодасини топади.
Моделлаштириш усулининг мазмуни ўрганилаётган объектни дастлабки
кузатиш ва унинг аҳамиятли характеристикаларини аниқлаб ажратиш асосида
моделни тузиш, уни экспериментал ёки назарий таҳлил қилиш, олинган
натижаларни объект ҳақидаги мавжуд маълумотлар билан солиштириш ва
зарур бўлганида моделга тузатишлар киритиш ҳамда ундан амалда
фойдаланишни ташкил этишдан иборатдир.
Иқтисодий таҳлилда ўрганилаётган ҳодисалар асосан математика ва
бошқа
математик
воститалар
ёрдамида
ифодаланган
математик
моделлардан фойдаланилади. Математик моделлар формула кўринишида
ёзилган, миқдо-рий характеристикали; аниқ сонли характеристикалар
билан сонли моделлар; мантиқий ифодалар ёрдамида ёзилган мантиқий
моделлар ва график усулида ифодаланган график моделларга ажратилади.
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)
262
Компьютер техникаси ёрдамида амалга ошириладиган моделлар электрон
моделлар деб аталади.
Иқтисодий таҳлил қилиш ва башоратлашда қўлланиладиган
иқтисодий-математик
моделлар
ҳақиқатга
тўғри
келиши
учун
ўрганилаётган объектни аҳамиятли томонлари ва алоқаларини, ўзига хос
хусусиятларинини ифодалаши керак. Ҳар қандай кўринишдаги иқтисодий-
математик моделни тузиш
учун
характерли бўлган тамойиллар
хусусиятларини
ҳисобга
олган
ҳолда
иқтисодий-математик
моделлаштириш жараёнини шартли равишда уч босқичга ажратиш
мумкин:
1)ўрганилаётган ҳодиса ёки жараёнга хос бўлган назарий қонуният-
ларни ва унинг таркиби ҳамда хусусиятлари ҳақида эмпирик маълумотлар
таҳлил қилинади, бундай таҳлил асосида моделлар шаклланади;
2) масалани ечиш усулларини ахтариш;
3) олинган натижаларни таҳлил қилиш.
Иқтисодий-математик моделлаштиришда ўрганилаётган иқтисодий
тизим жуда мураккаб таркибга эга бўлган ҳолларда, бундай тизимнинг
барча асосий хусусиятлари ва алоқаларини қамраб оладиган иқтисодий-
математик моделлар, схемалар ҳали тузиб чиқилмаган бўлади. Бундай
иқтисодий тизимга мисол бўлиб, фермер хўжалиги иқтисодиётини олиш
мумкин. Бундай ҳолларда ўрганилаётган объектни соддалаштириш
зарурияти туғилади, унинг баъзи бир иккинчи даражали хусусиятларидан
воз кечилади ва бу тизимни математик ифодалаш ва таҳлил қилиш мумкин
бўлган, аввалгисидан маълум бир таркибий синфларга мос равишда
соддалаштирилади. Бунда соддалаштириш даражаси шундай бўлиши
керакки, ушбу иқтисодий объектни барча аҳамиятли хусусиятлари
изланиш мақсадига мос равишда моделга киритилган бўлиши керак.
Моделаштириш жараёни биринчи босқичининг муҳим моменти
бўлиб, моделни тузишда пировард мақсадини аниқ ифодалаш ҳамда турли
вариантлар ечимларини солиштириш учун мезонни аниқлаш ҳисобланади.
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)
263
Иқтисодий таҳлилда бундай мезонлар бўлиб, қуйидаги кўрсаткичлар
бўлиши мумкин: хосилдорлик, махсулдорлик, даромад, энг катта фойда,
ишлаб чиқаришнинг энг кичик харажатларини топиш, чорва моллари учун
энг арзон рацион таннархини аниқлаш, меҳнат унумдорлигини ошириш ва
бошқалар.
Математик программалаш масалаларида бундай мезон мақсад
функцияси билан ифодаланади. Масалан, ишлаб чиқариш дастури
таркибига фойдани ошириш захираларини ахтариб топиш мақсадида
олинаётган маҳсулот турига ўзгариш киритиш таъсирини ўтказишни
таҳлил қилиш зарур бўлсин. Оптималлик мезони бўлиб бу ҳолда
иқтисодий математик модел тузишда максимал фойда олинади.
Масалани иқтисодий-математик модели қуйидаги кўринишда
бўлади:
Мақсад функцияси:
Z
max
=
i
c
j
x
j
Do'stlaringiz bilan baham: |