Microsoft Word 2-декабрь конф-2019 doc

AVTORITET FAYLLAR MA’LUMOTLAR BAZASINI YARATISH 
USUL VA VOSITALARI 
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

398 
F. F. Umaralieva 
 
Axborot tez o'sishi, tarmoq texnologiyalari rivojlanishi kutubxonalarda 
elektron kataloglar yaratish zarurligiga olib keldi. Bu esa an'anaviy kutubxona 
texnologiyalarini kompyuterga o'tkazish bilan bog'liq ko'plab muammolarni 
yuzaga keltiradi. Misol uchun dasturiy va apparat hamda lingvistik ta'minot 
elektron katalogni qo'llab-quvvatlash va foydalanuvchilarning xizmat ko’rsatish 
tizimining samaradorligi va kutubxonada hujjatlarini qayta ishlash, yangi 
texnologiyalarni yaratish va shu kabilar. O’zbekiston Respublikasi birinchi 
Prezidentining 2012 yil 20- martdagi “Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston 
Milliy kutubxonasi-axborot resurs markazi faoliyatini takomillashtirish 
to’g’risida” gi PQ-1729 sonli va 2012 yil 21 martdagi “Zamonaviy axborot- 
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va yanada rivojlantirish choralari 
to’g’risida” gi PQ- 1730 sonli qarorlari ijrosini taminlash maqsadida 
Respublikamizning barcha axborot kutubxona muassasalari o’rtasida zamonaviy 
korparativ tarmoq qurishga kirishildi.
Kutubxonalar aro korparativ tarmoqlarning asosi avtomatlashtirilgan 
kutubxonalardir. Zamonaviy avtomatlashtirilgan kutubxonalarni tashkil etish 
uchun avvalo electron kataloglarni yaratishimiz lozim. “Elektron katalogni 
lingvistik jihatdan yaratish va rivojlantirish murakkab muammo hisoblanadi. 
Elektron katalogning ajralmas qismi avtoritet fayllar axborotni qidirish tillari 
majmuasi bilan bir qatorda, tabiiy tildan axborotni qidirish tiliga tarjima qilish 
qoidalari, mashinalar uchun o'qilishi mumkin bo'lgan ma'lumotlarning 
formatlarini qo’llab- quvvatlaydi.” 
1
“Avtoritet fayl identifikatsiyalashning 
kuchli vositasidir, masalan, jamoaviy muallifning o'ziga xos muallifi yoki 
boshqa atributlarning ta'rifini aniqlovchi turli xil talqinlar va ma'lumotnoma 
ma'lumotlarini o'z ichiga oladi.
Avtoritet fayl kataloglashtiruvchilar uchun faqatgina tegishli hujjatlarni 
tavsiflashda emas, balki, eng muhimi, qidiruvni tashkil qilishda kuchli vosita 
hisoblanadi.”
3
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

399 
Jahon miqyosida avtoritet fayllar yaratish hamda avtoritir nazorat borasida 
Rossiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, AQSh kabi davlatlarda keng miqyosda 
ishlar olib borilgan.
O’zbekistonda avtomatlashtirilgan kutubxona tizimlari uchun avtoritet 
fayllar yaratishda quyidagi muammolar mavjud: 

Avtoritet fayllar to’g’risidagi asosiy tushunchalar, atamalar va ta’riflar 
o’zbek tilida yaratilmagan. 

Milliy avtoritet fayllar yaratishning nazariy asoslari ishlab chiqilmagan 

Avtoritet fayllar yaratish va foydalanish texnologiyalari ishlab 
chiqilmagan. 
Ushbu muammolarga yechim topish uchun elektron katalogda bibliografik 
yozuvlarni yaratish va qidirish jarayonida bir xil belgilarni tanlab olish uchun 
yangi imkoniyatlarni ochadigan, avtomatlashtirilgan rejimga o'tish jarayonida 
avtoritet faylni va avtorizatsiyalashgan nazoratni yaratish hamda boshqarish 
muammolarini hal qiladigan, shu bilan birgalikda avtoritet ma’lumotlar bazasini 
shakllantirish usul va vositalarini ishlab chiqishni zamonning o`zi talab 
etmoqda. 
Avtoritet fayllar yaratish, avtoritet fayllar ma’lumotlar bazasini 
shakllantirish va avtoritet nazorat o’rnatishga jahonning yetakchi milliy 
kutubxonalari jumladan: Belarussiya Milliy kutubxonasida “Milliy avtoritet 
fayllar ma’lmotlar bazasini yaratish va loyihani ishlab chiqish” mavzusida 
loyihalar, Rossiya milliy kutubxonasida, Germaniya milliy kutubxonalari, 
Amerikaning Kongress kutubxonasida, Buyuk Britaniya milliy kutubxonalarida 
keng qamrovli ishlar amalga oshirilgan. 
Avtoritet fayllar va ma’lumotlar bazasini yaratish hamda avtoritet nazorat 
o’rnatish muammolariga qaratilgan bir qancha monografiya va jurnallarda 
maqolalar nashr qilingan. 
Avtoritet fayllarni yaratish, ma’lumotlar bazalarini shakllantirish hamda 
avtoritar nazorat bo’yicha qator olimlar: Ilina S.V Belarusiya milliy kutubxonasi 
uchun “Avtoritet fayllar milliy bazasini yaratish muammolari” mavzusida, 
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

400 
Garke 
Т.М, 
Kretoba 
Е.А, 
Bajanev 
S.R,GolubevА.М 
“Korparativ 
kataloglashtirishning Belarusiya kutubxonalariga o’zaro tasiri”, Lavreneva О. А, 
JarikovaL.А, МаrkovaА. А, SkarukG.А, StrelkovaЕ. V “Avtoritet fayllar 
tizimini yaratish va kutubxona fondlarini raqamlashtirish”, Stegaeva М. V 
“Tashkilot nomlarining milliy avtorlik varaqasi: korporativ muhitda 
avtorlashtirilgan yozuvlarning sifati bilan bog'liq muammolar”, Nikoltseva N. 
P, Pavlenko Е.А, ShubnikovaYu. N va KaevaО.P “Krasnoyarsk okrugining 
Davlat universal ilmiy kutubxonasida yakka tartibdagi va jamoaviy 
mualliflarning 
avtorlashtirilgan 
fayllarini 
shakllantirish 
va 
ulardan 
foydalanish.”,Baxturina Т. А, Benevolenskaya L. I, Golovan Е. F, Dudnik I. S, 
Zagorckaya Е. I, Kalinina G. P, Kasparova N. N, Masxuliya Т. L, Ogurtsova G. 
P, Parshina Т. А,Rider G. R, Ekstrem М. V, LavryonovaО. А, Laure F. Franklin 
“ Avtomatlashtirilgan Avtoritet nazorat uchun tekshirilgan sarlavha nomlarining 
loyihasi”,va boshqalar bu soxada ilmiy izlanishlar qilishgan.
Respublikamizda Avtoritet fayllar ma’lumotlar bazasini yaratish hamda 
avtoritar nazorat mavzusi yuzasidan Muhammat Al- Xorazmiy nomidagi 
Toshkent Axborot Texnologiyalari Universitetida “Axborot Kutubxona 
Tizimlari” kafedrasi assisent Ziyodullayeva G.E. ilmiy amaliy tadqiqot 
izlanishlari olib bormoqda. 
Sohaga oid izlanishlar shuni ko’rsatadiki avtoritet fayllar yaratish, ularning 
ma’lumotlar bazasini shakllantirish va avtoritet nazorati o’rnatish masalalari shu 
davrgacha chuqur o’rganilmagan hamda yetarli natijalar olinmagan.
Hozirgi kunda Rossiya Milliy kutubxonasining avtoritet faylida yakka 
mualliflarning nomlari uchun 50 mingga yaqin yozuvlar mavjud bo'lib, ular 
birinchi navbatda maxsus toifalar mualliflari, ikki nomga ega bo'lgan 
kishilarning ismlari, ayniqsa, bir xil ismlar, Sharqiy nomlar va taxalluslar, rus 
tiliga tarjima qilingan xorijiy mualliflar kiradi.
Avtoritet faylni, birinchi navbatda, maxsus toifadagi mualliflarni saqlash 
bo'yicha ishlar ham Rossiya Davlat kutubxonasida o'tkazilgan. Chet elda, milliy 
avtoritet subtitrlar fayllarini tashkil etish bo'yicha keng ko'lamli ishlar, 
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

401 
shuningdek, shaxsiy va jamoaviy mualliflarning avtorlashtirilgan fayllari va 
tasniflash ko'rsatkichlarining avtoritet fayllari universal kutubxonalar, yuqori 
malakali mutaxassislar va moddiy resurslar mavjudligi tufayli amalga oshiriladi. 
Avtoritet fayllarni to'ldirish va takomillashtirish yoki o'zgartirish takliflar 
beradigan boshqa kutubxonalar ishtirokida amalga oshiriladi va milliy 
kutubxona muvofiqlashtiruvchi rol o'ynaydi hamda takliflarni qabul qilish 
to'g'risida qaror qabul qiladi.
Xorijiy mamlakatlarda mavjud bo'lgan milliy hujjatlar mamlakat ichida 
avtoritet yozuvlarni taqsimlash va almashish uchun qo'llanilmoqda va 
bibliografik yozuvlarni yaratishda xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirishga 
yordam beradigan xalqaro darajada avtoritet yozuvlarni almashish bo'yicha 
ishlar takomillashtirilmoqda. Biroq, ushbu avtoritet fayllar ma’lumotlar bazasini 
yaratish bizga mualliflik belgilaridan global foydalanishni tartibga solidi va 
elektron katalogdagi qidiruvni hisobga olgan holda mavzuni spetsifikatsiya 
qilish uchun bir xil qoidalarni taqdim etadi. 
Ushbu ilmiy tadqiqotining asosiy maqsadi avtoritet fayllarni yaratishning 
nazariy asoslarini, avtoritet fayllarni yaratish tarixini o'rganish, shuningdek 
avtomatlashtirilgan vositalarni qo'llagan holda shaxs nomlarining avtoritet 
fayllarini yaratish bosqichida avtoritet nazoratni amalga oshirish uchun 
texnologiya yaratish va metodlar ishlab chiqish. 
Maqsadga erishish bir qator nazariy va amaliy vazifalarni hal qilishni talab 
qildi: 

Avtoritet me'yoriy hujjat tushunchasining mohiyatini ta'riflash va 
atamalarni ajratish;avtoritet ish va avtoritet nazorat; 

Xorijda va O’zbekistonda muammolarni tahlil qilish; 

Chet elda va O’zbekistonda mavzuli nashrlarning avtorlik fayllarini 
yaratish funktsiyalari va printsiplarini tahlil qilish; 

Avtomatlashtirilgan vositalardan foydalangan holda avtoritet fayllar 
ma’lumotlar bazasini yaratish va ushbu yo’lda O’zbekiston milliy 
kutubxonasida avtoritar nazoratni amalga oshirish. 
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

402 

Avtoritet fayllar ma’lumotlar bazasini yaratish metodlarini ishlab chiqish. 
Foydalanuvchiga nima beradi. Afzalligi ikki abzas. 
Ishlab chiqilgan avtoritet fayllar ma’lumotlar bazasi tadqiqot ishining 
ob’ekti hisoblansa, ushbu ma’lumotlar bazasini tashkil etuvchi elementlari ya’ni 
avtoritet fayllar va ulardan foydalanish metod va usullari predmeti hisoblanadi. 
Yuqoridagilarni yanada aniq tushunib olish maqsadida aftoritet fayllar 
ma’lumotlar bazasining nima sababdan zarurligi hamda uning afzalligini bir 
misol doirasida ko’rib chiqishimiz mumkin. 
Ba'zan katalogda faqat bir kishi yoki sub'ekt uchun turli xil ismlar yoki 
yozuvlar mavjud. Foydalanuvchilar ba'zi ma'lumotni qoldirib ketishi mumkin, 
bu esa tartibsizlikni keltirib chiqaradi. Aftoritet yozuvlar ma’lumotlar 
bazasinitashkil qilish katalogchilar tomonidan mantiqiy ravishda bir-biriga 
bog'liq bo'lgan, ammo o'zlarini boshqacha ko'rsatadigan materiallarni bir-biriga 
bog'lash uchun ishlatiladi. Yozuvlar bir nechta nomlar ostida bir xil nomdagi 
barcha versiyalarni bir-biriga o'xshatib turadigan bir xil nomlar yaratish uchun 
ishlatiladi, hatto bunday versiyalar turli nomlar ostida chiqariladi.
Bunday baza bilan bir noyob avtoritet nom barcha turlarni ifodalaydi va 
turli xil farqlar, jumlalar va noto'g'ri yozilganlarni, katta va kichik harflar 
varianlarini, turli sanalar va boshqalarni o'z ichiga oladi. Misol uchun, 
Vikipediyada, o’zbek yozuvchisi Alisher Navoiyni, Foniy, Navoiy, G’azal 
mulkining sultoni va boshqa ko'plab identifikatorlari – Alisher Navoiy bilan 
tasvirlangan, biroq, Foniy, G’zal mulkining sultoni bir xil shaxsni tasvirlaydi; 
aftoritet yozuv rekord darajadagi afzallik sifatida bir nomni tanlashi mumkin 
edi. Qidiruvni foydalanuvchilar onlayn-kutubxona katalogidan turli variantlarda 
quyidagilar kabi qidirishi mumkin: 

Navoiy 

Alisher Navoiy 

G’azal mulkining sultoni 1441-1501 

Mir Alisher Navoiy 1441-1501

Foniy 1441-1501
You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (
http://www.novapdf.com
)

---

403 

ALISHER NAVOIY 1441-1501.
Bu turli atamalar bir xil shaxsni ta'riflaydi. Shunga ko'ra, aftoritet nazorat 
qilish ushbu yozuvlarni yagona identifikatorga yoki rasmiy vakolatga ega 
bo'linmaga qisqartiradi, ba'zida esa kirish nuqtasi deb ataladi: 
Mir Alisher Navoiy 1441-1501 yillar 
Umuman olganda, turli mamlakatlardagi turli kutubxonalar tomonidan 
foydalaniladigan turli xil avtorlik fayllari va identifikatorlari bor, ehtimol ular 
chalkashliklarni keltirib chiqaradilar, biroq tartibsizlikni kamaytirish uchun 
xalqaro miqyosda turli yondashuvlar mavjud. Bunday tartibsizlikni bartaraf 
etishga qaratilgan xalqaro tashabbuslardan biri - Virtual International Authority 
File, bu esa ma'lum bir mavzu uchun yagona nom berishga hamkorlikdagi 
harakatdir. Bu butun dunyodagi turli aftoritet fayllaridan axborotni 
standartlashtiruvchi usul bo'lib, Integrated Authority File (IAF) kabi nemis 
tilidagi mamlakatlarning ko'plab kutubxonalari va Qo'shma Shtatlar Kongressi 
kutubxonalari tomonidan birgalikda qo'llanilmoqda. Maqsad yagona virtual 
aftoritet fayl yaratish. Misol uchun, IAF da Alisher Navoiy uchun identifikatsiya 
raqami 118525123. Misollarning barcha variantlari uchun Virtual International 
Authority faylining tanlovi VIAF ID: 107032638 - ya'ni bu o'zgarishlarning 
barchasini aks ettiradigan umumiy son. 
Xulosa o`rnida aytish mumkunki aftoritet yozuvlar ma’lumotlar bazasini 
tashkil qilish jarayoni muayyan mavzuni tadqiq qiluvchi tadqiqotchilargajuda 
katta yordam beribgina qolmasdan, balki katalogchilarga ham axborotni tashkil 
etishga yordam beradi. Kataloglar yangi ma'lumotlar toifasini aniqlashga harakat 
qilganda, aftoritet yozuvlardan foydalanishlari mumkin, chunki ular tadqiq 
qilinayotgan yozuvlar allaqachon kataloglanganligini bilib olishlari va shuning 
uchun keraksiz ishlardan qochishlari mumkin.