Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

ЎЗБЕКИСТОНДА СУРДОПЕДАГОГИК НАЗАРИЯ ВА АМАЛИЁТНИНГ 
ТАРАҚҚИЙ ЭТИШИ 
 
ЯКУБЖАНОВА Д.Б., Низомий номидаги ТДПУ 
 
Замонавий сурдопедагогика соҳасидаги қатор ютуқлар сўнгги йилларда Э.И. Леонгард, Е.Г. Самсонова 
Н.Д. Шматко, Т.В. Пелимская, И.В. Королева, В.И. Пудов, О.В. Зонтова, А.Д. Салахова, Н.В. Кочегарова ,В.Н. 
Сводина каби етук олимлар томонидан олиб борилган тадқиқот ишлари билан боғлиқ. Уларнинг тиббиёт ҳамда 
педагогика соҳасидаги ютуқлардан кенг фойдаланган ҳолда олиб борган изланишлари эшитишида муаммоси 
бўлган болалар абилитацияси ва реабилитацияси даражасининг юқорилашувига, эшитиш ва нутқ 
муаммосининг эрта коррекция қилиниши орқали эрта ижтимоий мослашувига самарали таъсир кўрсатмоқди. 
Эшитишида нуқсони бўлган болалар таълим-тарбияси муаммоларини тадқиқ қилиш Л.С.Выготский , 
Р.М.Боскис, К.Г.Коровин, В.А. Синяк , А.Г.Басова, С.Ф.Эгоров , А.Г.Зикеев , С.А.Зиков , А.И.Дячков , Э. В. 
Миронова , Н.Г.Морозова , Б.Д.Корсунская , Э. И. Леонгард , М.К. Шеремет , Н.Д.Шматко , Л.А.Головчис каби 
рус олимларининг диққат марказида бўлиб келди. Ушбу олимларнинг олиб борган тадқиқотлари натижасида 
эшитишида муаммоси бўлган болалар ҳам, худди соғлом тенгқурлари каби, ижтимоий шахс бўлиб етишишлари 
учун барча имкониятларга эга эканликлари ҳамда улардаги мавжуд кучли имкониятларни ишга солиш нутқни 
394 

---

ривожлантириш асосида амалга оширилиши лозимлиги исботландиМахсус тизим амалиёти стихияли равишда 
тизимдаги ишнинг шу йўналиш асосида олиб борилиши орқали ривожлана борди. Табиий-ки, бир томондан тил 
тизимининг тўғри келмаслиги, иккинчи томондан меъёрда ривожланаётган болалар, учинчи томондан ақлий 
ривожланишида муаммолари бўлган болалар хусусиятларига таянган ҳолда тузилган дастур ҳамда дарсликлар 
асосида ишни ташкил қилиш эшитишида муаммоси бўлган болалар таълим муассасалари олдига қўйилган 
вазифаларни муваффақиятли ҳал қилиш имконини бермас эди. Республикамизда сурдопедагогиканинг илмий 
асосланиши ўтган асрнинг 80-йилларидан бошланди. Миллий сурдопедагогикамизда олиб борилган қатор 
тадқиқотлар (Н.Ш.Бекмуродов (1989 й.), Х.М. Гайнутдинов (1990 й.), Ф.Ж. Алимходжаева (1992 й.), У.Ю.Файзиева 
(1994 й.), Н.Х.Дадахўжаева (1995 й.), Ф. У. Қодирова (2006 й.), Д.А.Назарова (2009 й.), Р.Р.Рустамова (2010 й.)) 
мамлакатимизда мавжуд эшитишида муаммоси бўлган болалар махсус мактаб-интернатлар таълим-тарбия 
жараёнини ҳудудий шароитлар, ўзбек тили хусусиятларига мос ҳолда такомиллаштириш йўл ва воситаларини 
илмий жиҳатдан асослаб беришга йўналтирилди. Сурдопедагогика соҳасида илк бор Н.Ш.Бекмуродов 
томонидан олиб борилган илмий тадқиқот ишлари натижасида ҳудудимизга мос равишда махсус мактаб-
интернатлар кун тартиби, ўқув жараёнини ташкил қилишда ҳисобга олиниши лозим бўлган талаблар ишлаб 
чиқилган бўлса, Х.М.Гайнутдиновнинг илмий изланишлари натижасида илк бор Ўзбекистон шароитида 
эшитишида нуқсони бўлган шахсларни касбий – меҳнатга тайёрлаш, кейинги меҳнат фаолиятлари жараёнини 
такомиллаштиришга қаратилган тавсиялар, бундай шахслар ижтимоий мослашувлари даражасини кўтариш 
йўллари очиб берилди.Ф.Д.Алимходжаеванинг узоқ йиллик амалий тажрибаси махсус ўқитиш жараёнида 
дидактик материаллардан фойдаланишнинг табақаланган методикасини ишлаб чиқиш ҳисобига заиф эшитувчи 
ўқувчилар эшитиш идрокини ривожлантириш тизимини такомиллаштириш йўлларини илмий жиҳатдан асослаб 
беришига асос бўлди. Д.А.Назарова сурдопедагогика соҳасида эшитишида муаммоси бўлган ўқувчилар 
нутқини ривожлантириш масалалари умумий тарзда ўрганилган бўлса-да, мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи 
болалар нутқини ривожлантириш муаммолари илмий-назарий жиҳатдан чуқур ўрганилмаганлиги, шу сабабли 
илмий жиҳатдан асосланган эрта коррекцион-ривожлантирувчи педагогик тизимни яратишни долзарб масала, 
деб ҳисоблаб, тадқиқот мавзусини «Мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар нутқини ривожлантириш» деб 
белгилайди (2009 й.). Ушбу тадқиқотнинг мақсадинимактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болаларга 
кўрсатилувчи коррекцион-педагогик ёрдамнинг назарий асосларини ва методик таъминотини ишлаб чиқиш 
ташкил этгани ҳолда муаллиф томонидан унинг вазифалари қуйидагилар этиб белгиланади:  
1. 
Тадқиқот мавзусига оид тиббий, психологик ва педагогик адабиётларни ўрганиш ва таҳлил қилиш. 
2. 
Мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар нутқий ривожланишининг умумий ва ўзига хос 
қонуниятларини тадқиқ қилиш ва асослаб бериш.
3. 
Мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар таълим-тарбия жараёнининг мазмунини, ташкилий 
шаклларини аниқлаш ва ишлаб чиқиш, унинг технологик таъминотини яратиш.
4. 
Мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар нутқини махсус муассасаларда ҳамда оилада 
ривожлантириш тизимини ишлаб чиқиш. 
Муаллиф ҳимояга қуйидаги ҳолатларни олиб чиқади:
 
мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар сўзлашув нутқининг ўзига хос ривожланиш 
хусусиятлари; 
 
уларнинг нутқини ривожлантиришни назарда тутувчи махсус ташкил этилган таълим-тарбия шарт-
шароитлари яратилиши лозимлиги;
 
бундай болаларнинг мактабгача таълим даврида нутқий жиҳатдан мақсадли тайёргарлиги уларнинг 
ижтимоий ҳаётга эрта уйғунлашувининг зарурий омили эканлиги; 
 
мазкур жараёнларда сурдопедагог ва ота-оналар ҳамкорлиги; 
 
заиф эшитувчи болалар сўзлашув нутқини ривожлантиришни назарда тутувчи коррекцион-
компенсатор тавсифга эга педагогик тизимнинг зарурлиги. 
Д.А.Назарова томонидан олиб борилган тадқиқот ишининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат 
бўлди: 
- 
сурдопедагогикада мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар нутқий ривожланиши илмий-методик 
жиҳатдан илк бор ўрганилди; 
- 
илк бор мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар нутқий ривож-ланиш даражасини тадқиқ қилиш 
методикаси мослаштирилган варианти ишлаб чиқилди; 
- 
мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар нутқини ривож-лантиришнинг мазмуни, янги интерфаол 
усуллари ҳамда шакллари ишлаб чиқилди; 
- 
ўрганилаётган болаларнинг умумий ривожланишларини таъмин-лашда уларнинг ўзига хос 
ривожланиш омилидан келиб чиқиб, нутқни кенг қамровли ривожлантириш тизими ишлаб чиқилди; 
- 
нуқсон ва унинг оқибатида болалар умумий ривожланишида келиб чиқувчи муаммоларни ҳисобга 
олган ҳолда улар нутқини ривожлантириш бўйича олиб борилувчи коррекцион-ривожлантирувчи ишларни 
ташкил этиш тамойиллари, мазмуни ҳамда усуллари асослаб берилди. 
Ушбу тадқиқот натижаларининг назарий аҳамияти шундан иборат бўлдики, сурдопедагогикада илк бор 
мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар нутқини кенг қамровли ўрганиш ва нутқий ривожланиш 
даражаларини тавсифлаб бериш имконини берувчи топшириқлар тизими ишлаб чиқилди ҳамда болалар нутқий 
ривожланишининг умумий ва ўзига хос қонуниятлари аниқланди. Болаларнинг ривожланиш қонуниятларидан 
келиб чиққан ҳолда уларнинг нутқларини педагог ва ота-оналар билан ҳамкорликда олиб борилувчи 
395 

---

ривожлантириш тизими ишлаб чиқилди. Олинган маълумотлар болаларда мавжуд бўлган муаммоларни эрта 
табақаланган равишда ташхис қилиш ва бартараф этиш билан боғлиқ бўлганлиги сабабли махсус коррекция 
педагогикасида муҳим аҳамият касб этади. Шунингдек, ишнинг натижалари «Мактабгача сурдопедагогика», 
«Махсус она тили ўқитиш методикаси», «Нутқ ўстириш методикаси» фанлари мазмунини илмий-назарий 
жиҳатдан бойитиш ҳамда такомиллаштиришга ҳам хизмат қилади. 
Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти шундан иборат бўлдики, олинган хулосалардан мактабгача 
ёшдаги заиф эшитувчи болалар нутқини ривожлантириш бўйича ишларни ташкил этишда, тиббий-педагогик-
психологик комиссия фаолиятида, махсус педагогика фани муаммоларини ҳал қилишда, дефектология 
факультети талабаларини ҳамда «Сурдопедагогика» йўналиши бўйича кадрларни тайёрлаш ва қайта 
тайёрлашда фойдаланиш мумкин. Шунингдек, хулосалардан махсус мактаб-интернатлар раҳбар ҳамда педагог 
ходимларининг малакасини ошириш курсларида, эшитишида муаммоси бўлган болаларнинг умумий ўрта 
таълим мактабларида соғлом тенгдошлари билан инклюзив (уйғун) таълимини амалга оширишда, умумтаълим 
мактаблари педагог ходимлари ҳамда заиф эшитувчи болаларнинг ота-оналари учун уйдаги таълим-тарбияни 
ташкил этишларида манба сифатида ҳам фойдаланиш мумкин.