A. Y. Pentin Xalqaro tadqiqotlarda o‘quvchilarning tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonligini baholash Tabiiy yo‘nalishdagi fan

Oltinrang rjankalarning uchib ketish yo‘llari
1-xarita. Kuzda janubga uchib ketish 
yo‘llari
2-xarita. Bahorda shimolga uchib kelish 
yo‘llari
Shimol
Janub
G‘arb
Sharq

---

– 95 –
3-savol
“Oltinrang rjanka” matnini o‘qing. Savolga javob berish uchun 
bitta yoki bir nechta javob variantini tanlang.
Oltinrang rjankalar migratsiyasi haqidagi qaysi fikrlar xaritalar 
yordamida tasdiqlanadi?
Bir yoki bir nechta
javob variantini tanlashni yodda tuting.
A Xaritalar so‘nggi o‘n yil ichida janub tomonga uchib ketadigan oltinrang rjankalar 
sonining kamayganligini ko‘rsatmoqda
B Xaritalar ba’zi oltinrang rjankalarning shimolga uchib kelish yo‘llari janubga uchib 
ketish yo‘llaridan farq qilishini ko‘rsatmoqda
C Xaritalar uchib ketuvchi oltinrang rjankalar qishni o‘zlari ko‘payadigan yoki uya 
quradigan hududdan janubda va janubi g‘arbda o‘tkazishlarini ko‘rsatmoqda
D Xaritalar so‘nggi o‘n yil ichida oltinrang rjankalarning uchib ketish yo‘llari qirg‘oq-
bo‘yi hududlaridan uzoqlashganini ko‘rsatmoqda.
Baholash mezoni
Mazkur topshiriqni bajarish uchun o‘quvchilar xaritalarda ifodalangan ma’lumotlarni 
tushunishlari va ulardan oltinrang rjankaning kuz va bahorda uchib ketish yo‘llarini taqqos-
lashda foydalanishlari kerak.
To‘g‘ri javoblar: “B Xaritalar ba’zi oltinrang rjankalarning shimolga uchib kelish yo‘llari 
janubga uchib ketish yo‘llaridan farq qilishini ko‘rsatmoqda; C Xaritalar uchib ketuvchi 
oltinrang rjankalar qishni o‘zlari ko‘payadigan yoki uya quradigan hududdan janubda va 
janubi g‘arbda o‘tkazishlarini ko‘rsatmoqda” 
Mazkur topshiriq o‘quvchilarning ma’lumotlar va dalillarni ilmiy talqin qilish 
kompetensiyasini baholashga qaratilgan. 
Y
er atmosferasiga fazodan tushadigan 
toshlar meteoroidlar deb ataladi. Me-
teoritlar Yer atmosferasidan o‘tayot-
ganda kuchli qiziydi va nurlanadi. Meteoritlarning 
aksariyat qismi Yer yuzasiga yetib kelgunga qadar 
yonib ketadi. Agar meteoroid Yerga urilsa, krater 
deb nomlangan chuqurlikni hosil qilishi mum-
kin.
2.22.
METEOROIDLAR VA KRATERLAR

---

– 96 –
1-savol
Yuqorida keltirilgan “Meteoroidlar va kraterlar” 
matnini o‘qing. Bitta javob variantini tanlang.
Meteoroid Yerga va uning atmosferasiga yaqinlasha-
yotganda tezligi ortadi. Nima uchun bunday bo‘ladi?
A Meteoroid Yerning aylanishi tufayli tortiladi
B Quyosh nuri meteoroidni itaradi
C Meteoroid Yer massasi hisobiga tortiladi
D Fazoviy bo‘shliq meteoroidni itaradi
Mazkur topshiriqni bajarish uchun o‘quvchilar fanning mazmuniga oid tegishli 
bilimlarni yodga olishlari, jumladan, nima uchun jismlar Yerga yaqinlashayotganda tezlik 
oshishini anglashlari kerak.
To‘g‘ri javob: “C Meteoroid Yer massasi hisobiga tortiladi”. 
Mazkur topshiriq o‘quvchilarning hodisalarni ilmiy jihatdan tushuntirish 
kompetensiyasini baholashga qaratilgan. 
2-savol
“Meteoroidlar va kraterlar” matnini o‘qing. “Tanlang” bandidan 
foydalanib, jumlani to‘ldiring.
Planeta atmosferasi planeta yuzasidagi kraterlar soniga qanday 
ta’sir ko‘rsatadi?
Planetaning atmosferasi qanchalik qalin bo‘lsa, uning yuzasida kraterlar shunchalik 
________bo‘ladi, chunki atmosferada
 ________
meteoroidlar yonib ketadi.
Tanlang:
►
ko‘proq
►
kamroq
Mazkur topshiriqni bajarish uchun o‘quvchilar planeta atmosferasining qalinligi, me-
teoroidlarning atmosferada yonib ketishi va planetaning yuzasida paydo bo‘ladigan kraterlar 
soni o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushuntirib berishda ikkita tanlovni amalga oshirishlari kerak. 
To‘g‘ri javob: “Kamroq kraterlar va ko‘proq meteoroidlar”.