Avtomobil indd

 Neftdan avtomobil yonilg‘ilarini olishning asosiy usullari
Neftni qayta ishlashning fizikaviy va kimyoviy usullari 
mavjud. Suyuq yonilg‘ining asosiy qismi neftni to‘g‘ridan to‘g‘ri 
haydash, ya’ni 
fizikaviy usul 
asosida (bunda uglevodorodlarning 
kimyoviy tuzilishi o‘zgarmaydi) yoki termik qayta ishlash, ya’ni 
kimyoviy usul 
asosida (bunda uglevodorodlarning kimyoviy 
tuzilishi o‘zgaradi) olinadi. 

---

24
25
Neftni to‘g‘ridan to‘g‘ri haydash. 
Neft tarkibidagi ugle-
vodorodlar turli xil fizikaviy va kimyoviy xususiyatlarga ega 
va, shu bilan birga, ularning qaynash harorati ham turlichadir. 
Neftga dastlabki ishlov berish jarayoni ulevodorodlarning 
qaynash haroratlari turlicha ekanligiga asoslangan. Neft 
maxsus pechlarda qizdirilganida avval undan qaynash harorati 
pastroq bo‘lgan uglevodorodlar, harorat ko‘tarilganidan 
keyin esa qaynash harorati yuqoriroq bo‘lgan uglevodorodlar 
bug‘lanadi. Bunda ajralib chiqqan bug‘lar sovitiladi, suyuqlikka 
aylantiriladi va 
distillatlar 
(qaynash haroratlari yaqin bo‘lgan 
fraksiyalar) yig‘iladi. 
Neftni haydash jarayoni uzluksiz ishlaydigan qurilmalarda 
bajariladi (1.1 - rasm). Bu qurilmalar umumiy texnologik 
jarayonda neftning bug‘lanishi va distillatlarning fraksiyalarga 
ajratilishini ta’minlaydi. Neftni haydash natijasida yonilg‘i 
distillatlari va mazut olinadi. Mazut keyinchalik kimyoviy 
qayta ishlash yoki moylash materiallari olish uchun ishlatiladi. 
Neft nasos 
7
yordamida 1 MPa bosim bilan distillatlar 
issiqlik almashtirgichlari 
6
orqali (bu yerda 160–180°C 
gacha qiziydi) bug‘lanish kolonasi 
8 
ga uzatiladi. U yerdan 
neftning yengil qay naydigan qismi balandligi 15–30 metrli 
rektifikatsion kolonna 
2
ga o‘tadi va asosiy qismi quvurli pech 
1
ga yuboriladi. Neft bu burama pech quvurlaridan o‘tib, 
330–350°C gacha qiziydi va bug‘lanadi. Burama quvurlardan 
o‘tish jarayonida neftning tezligi uzluksiz oshi b boradi (agar 
kirishda 1–2 m/s bo‘lsa, oxirida 60–80 m/s gacha yetadi), 
bu esa neftning bir joyda nihoyatda qizib ketib fraksiyalarga 
ajralib ketishiga to‘sqinlik qiladi. Neftning bug‘langan va 
bug‘lanmagan qismlari quvurli pechning burama quvurlaridan 
rektifikatsion kolonnasiga o‘tadi. Bu vaqtda uning tezligi keskin 
osha di, bosim pasayadi va qoldiq yengil fraksiyalar bug‘lanadi. 
Neft bug‘lari kolonnaning yuqorisidagi metall likobchalar 
bilan ajratilgan qismiga ko‘tariladi. Kolonnaning tepasidan 
(likobchalar ustiga) yengil qaynovchi fraksiyalar purkab 
turiladi. Kolonnaning yuqori qismiga ko‘tarilgan neft bug‘i 
va purkalgan yengil fraksiyadan iborat aralashma kolonnadan 
kondensator gaz ajratgich 4 ga uzatiladi. Bunda aralashmaning 
bir qismi suyuq holatga o‘tadi, ikkinchi qismi esa gaz holatida 
qoladi. Og‘irroq yonilg‘i fraksiyalari rektifikatsion kolonnadan 
sovutgichlarga 3 uzatilib, ulardan yonilg‘i distillatlarining asosiy 
fraksiyalari olinadi: benzinli yonilg‘i uchun 40–200°C; ligroinli 
yonilg‘i uchun 120–240°C; reaktiv yonilg‘i uchun 150–360°C; 
gazoyl uchun 230–360°C; kerosinli yonilg‘i uchun 150–315°C; 
dizel yonilg‘isi uchun 150–360°C va solyarali yonilg‘i uchun 
300–400°C. Neftni to‘g‘ridan to‘g‘ri haydashda 10–12 foiz 
benzin, 15–20 foiz reaktiv yonilg‘i yoki kerosin, 15–20 foiz 
dizel yonilg‘isi va 50 foizgacha mazut olinadi. Neft to‘g‘ridan 
to‘g‘ri haydash qoldig‘i, ya’ni mazut moylash materiallari 
distillatlarini olish uchun asosiy xom ashyo sifatida ishlatiladi. 
Mazut quvurli vakuum isitgich 
9
orqali rektifikatsion kolonna 
5
ga uzatiladi. Vakuum isitgichda moyli uglevodlarni parchalanib 
1. 1 - rasm.