Iscience. In. Ua

 «Актуальные научные исследования в современном мире»
ISCIENCE.IN.UA
 
Выпуск 9(77) ч. 1
 
ISSN 2524-0986
 
54
foydalanish mumkin. Masalan, bevosita va kislotali, kub va dispers bo’yovchi modda 
aralashmalari va hokazolar. Hozirgi vaqtda ilm fanning asosiy masalalaridan biri bu ilmiy texnik 
rivojlanishga, ishlab chiqarish effektivligini va ishlab chiqarilayotgan mahsulotning 
assortimentini, hamda uning sifatini oshirishdan iborat. Respublikamizda an`anaviy ishlab 
chiqarilayotgan nitron-ipak, paxta-ipak aralash tolali mahsulotlarini yangi assortiment 
yaratishda mahalliy xom ashyodan keng foydalanish va bu assortimentlarning kimyoviy 
pardozlash texnologiyasini yaratish orqali ularning sifat ko`rsatgichlarini jahon talablariga 
moslash o`ta dolzarb vazifadir. Nitron-ipak, paxta-ipakli aralashma mato va trikotaj-
mahsulotlarni bo`yash va gul bosishga to`g`ri tayyorlashning ahamiyati kattadir. Bunda xom 
paxta xom ipak tolasining tabiiy ijobiy xususiyatlarini saqlagan holda ularga kapillyarlik va oqlik 
berish talab qilinadi. Ipak ishqor ta`siriga o`ta chidamsiz bo`lganligi sababli paxta-ipakli 
aralashma mahsulotni qaynatish sharoiti asosan ipakli matolar sharoitida olib boriladi. Shu 
sababli qaynatishda ishlatiladigan kimyoviy moddalarga o`ta faollarini tanlash, hamda paxta 
tolasini yo`ldosh moddalarini parchalash reaksiyani tezlatuvchi 11 katalizatorlar qo`llash zarur 
bo`ladi. Paxta-ipakli aralashma matolarni bo`yash va gul bosishga tayyorlashning shu kabi o`ta 
nozik tomonlarini jiddiy o`rganish shu kungacha to`liq amalga oshirilmagan. 
Matoga gul tushiruvchi aralashma bo`yoq deb ataladi va bo`yash eritmasidan o`zining 
quyuqligi bilan farq qiladi. Gul bosish bo`yog’i tarkibiga: bo`yovchi modda, quyultiruvchi va 
yordamchi moddalar kiradi. Bo`yovchi moddalar to`qima materiallar yuzasida ravshan va 
mustahkam rang berishi lozim, bu talablarga quyidagi sinf bo`yovchi moddalari javob beradi: - 
sellyulozali mahsulotlarga gul bosilganda – aktiv, kub, suvda erimaydigan azobo`yovchi 
moddalar va pigmentlar; - oqsil tolali mahsulotlar uchun - aktiv, kub, xromli, kislotali, 
metallkompleks bo`yovchilar va pigmentlar; - atsetat va sintetik tolalar uchun – asosan dispers 
bo`yovchi moddalar va pigmentlar. Bo’yash jarayonida sodir bo’ladigan bo’yovchi modda va 
tolali materiallar holati, hamda ularning ta’sirini belgilovchi asosiy fizik-kimyoviy qonuniyatlar 
gul bosish jarayonida ham saqlanib qoladi, lekin bo’yashda farqli o’laroq matolarga gul bosishda 
bo’yovchi moddalarning eritmadagi diffuziyasi va ularning tola yuzasiga shimilishi o’z ma’nosini 
yo’qotadi. Mato yuzasiga gul shaklida tushirilgan bo’yovchi modda quritish mashinasidan 
chiqqach, quyultiruvchi molekulalari bilan molekulalararo bog’lanishlar yordamida mustahkam 
ushlanib, quyultiruvchi plyonkasida qotib qoladi va tola ichiga diffuziyasi to’xtaydi. Bo’yash 
jarayonida sodir bo’ladigan va uzluksiz boradigan fizik kimyoviy bosqichlar ketma-ketligi 
buziladi. Quyultiruvchi plyonkasida qotib qolgan bo’yovchi moddaning tola ichki qatlamlari 
tomon harakatlanishi uchun bo’yovchi moddani o’z ichiga qamrab olgan plyonkani yumshatish 
lozim. Shu maqsadda gul bosib quritilgan mato bug’lanadi yoki qizdiriladi. Qaynoq bug’ yoki 
havo ta’sirida plyonkani yumshatishni osonlashtirish maqsadida gul bosish bo’yog’i tarkibiga 
yuqori harorat ta’sirida tola g’ovaklarida suyulib, bo’yovchi modda diffuziyasini tezlashtiruvchi 
muhit hosil qiluvchi moddalar qo’shiladi. Bo’yoq tarkibidagi bo’yovchi modda va quyultiruvchi 
orasidagi o’zaro ta’sir kuchsiz bo’lgani sababli gul bosishda bo’yovchi moddaning tola ichiga 
diffuziyasi ancha sust bo’ladi. Shu sabali, turli sinf bo’yovchi moddalari bilan gul bosishda 
ularning o’ziga xos bo’lgan jadallashtirish usullari ma’lum. 
Gul bosishning bo’yashdan farqi shuki, bunda bo’yovchi modda mato yuzasining ayrim 
qismlariga gul sifatida tushiriladi. Gul bosish jihozlari, jarayon sharoitlari, bo’yovchi modda 
tarkibi murakkabroq bo’lsa ham, lekin fizik-kimyoviy qonuniyatlar xuddi bo’yashdagidek 
kechadi. Gul bosish uchun mo’ljallangan matolar ma’lum oqlik va kapillarlikka ega bo’lib, yuzasi 

---

ISCIENCE.IN.UA