|
3.7. Maxmud Qashqariydiń «Devoniy lugat-at-turk» shıgarmasında
tálim-tárbiya máseleleri.
Orayliq Aziyanıń ataqlı alımı Maxmud Qashqariy İSSİQ KÓLGE jaqın
jerdegi Barısqan awılında tuwıl
ǵ
an. XI ásirde jasap ótken Maxmud Qashq`ariydiń
tuwıl
ǵ
an jılı, ólgen waqtı námalim. Ol Qashqar (házirgi Qıtay Respublikasınıń
uy
ǵ
ır rayonı) qalasında oqıp, hám xızmet etken.
Maxmud Qashqariydiń túrkiy xalıqlardıń xalıq pedagogikasın ózine ózek etip
al
ǵ
an «Devoniy lu
ǵ
at at-túrk» atlı bizge kelip jetken shıgarmasınıń mazmunı
ayrıqsha dıqqatqa ılayıq. Maxmud Qashqariy ilimniń túrli tarawları boyınsha
shu
ǵ
ıllanıp, sonıń ishinde arab, túrk tillerin, parsı ádebiyatın puxta ózlestirgen
adam bol
ǵ
an.
Maxmud Qashqariydiń qáwimlerdińde tillerin úyreniwdegi xızmeti sheksiz.
Ol óziniń ataqlı shı
ǵ
armasın jaz`bastan burın sol dawirde júdá úlken aymaqta
jasa
ǵ
an túrkiy xalıqlardıń tili, úrip-ádetleri, turmıs tárizi, kásip-óneri, awızeki
dóretiwshiligi haqqında bir neshshe jıllar dawamında tabanlılıq penen material
topla
ǵ
an, pútkil Maverennaxrdı, Xorezm, Buxaranı, Shı
ǵ
ıs Qıtaydı gezip shıqqan.
Maxmud Qashqariy «Devoni lu
ǵ
at at túrk» kitabın jaz
ǵ
an. Keyin bul kitap
1266 jılı qayta kóshirilgen. Bul kóshirilgen qól jazba házirgi kúnde Stambulda
ǵ
ı
Fatix kitapxanasınıń Aliy Amiriy fondında saqlanadı.
Maxmud Qashqariydiń bul kitabı Evropada birinshi ret 1894 jılı Vengriya
ilimler akademiyasında jariyalan
ǵ
an. 1914 jılı nemets tiline awdarılıp basıl
ǵ
an.
1928 jılı nemets alımı Erokelman tárepinen «Diywaniy lu
ǵ
at-at túrk» tolıq
awdarılıp nemets tilinde qaytadan bastırılıp shı
ǵ
arıl
ǵ
an. 1939 jılı Basım Atalay
tárepinen túrk tiline awdarılıp Ankarada kitap etip bastırıp shı
ǵ
arıl
ǵ
an.
Ózbekstanda Salıq Mutallibov tárepinen ózbek tiline awdarılıp, 1960 - 63 jıllarda
«Túrkiy sózler sózligi» degen at penen tom etip baspadan shı
ǵ
arıl
ǵ
an.
Maxmud Qashqariydiń bul kitabında sol waqıtlarda
ǵ
ı túrkiy xalıqlardıń
sózlik quramı hám onıń túsindirmelerinen tısqarı xalıqtıń bala tárbiyalaw dástúrine
tiyisli fol`klorlıq-etnografiyalıq ma
ǵ
lıwmatlar, tálim-tárbiyalıq dástúrlerde bayan
etilgen. Kitapta túrkiy sózlerdiń leksikalıq mánisin túsindiriwde xalıq awızeki
ádebiyatınıń úlgilerinen keń túrde paydalanıl
ǵ
an.
Bul úlgiler, ásirese, naqıl-maqallar elege shekem tárbiyalıq xarakterge iye
bolıp kiyatır. Kitapta adamlardıń anadan birdey bolıp tuwılatugınlı
ǵ
ın tastıyıqlay
otırıp, olardıń sońınan jaqsı yamasa jaman bolıwı tárbiyadan
ǵ
árezli bolatugını
uqtırıladı. U`ydegi tárbiya
ǵ
a ayrıqsha itibar beriledi. «Qus uyada ne kórse,
ushqanda sonı isleydi», «Xalıq tárezi», «Xalıq aytsa qalpı aytpaydı» siyaqlı naqıl
sózlerdiń mánisi túsindiriledi.
Maxmud Qashqariy tárbiya
ǵ
a baylanıslı «Atasınıń balası atasına uqsaydı»
degen naqıldı keltiredi. Onıń keltirip ótken naqıl-maqallarınıń, danalıq sózleriniń
hár birinde tereń máni, adamnıń aqıl sezimin jawlap alatu
ǵ
ın qudiretli kúshi bar.
Kitapta keltirilgen awızeki ádebiyat úlgilerinde, onıń ózine tiyisli pikirlerinde
xalıqtıń
arzıw
úmitleriniń,
quwanısh-tashwishleriniń,
qay
ǵ
i-hásiretleriniń,
qádriyatlarınıń, etikalıq hám estetikalıq, filosofiyalıq-morallıq, tálim-tárbiyalıq
kóz-qaraslarınıń sawlelengenligin kóremiz.
Maxmud Qashqariy óz shıgarmasında, tálim-tárbiya
ǵ
a baylanıslı awızeki
ádebiyat úlgilerinde óz dáwirindegi xalıq pedagogikasınıń mazmunın, printsiplerin
hám usılların beredi. Kitapta
ǵ
ı Maxmud Qashqariy táriplegen «Xalıqqa jaqsılıq et»
onı suwdıń astına taslasań da suwdıń ústinde kóreseń» degen xalıq naqılın túrkiy
xalıq pedagogikasınıń ma
ǵ
ızı desek te boladı. Kitapta shańaraq tárbiyası jóninde
derekler berilip, balanıń keleshegi ushın tárbiyanıń tásiri úlken ekenligi túsindiredi.
Bala perde menen tuwılsa baxıtlı boladı dep esaplawshılıq, jası úlkenlerden
órnek alıw dástúri, ilim-bilim ushın insan mal-dúńyanı ayamawı lazımlı
ǵ
ı,
adamnıń dúńya mal tapqanına emes, al ózine óner arttır
ǵ
anına súysiniwi kerekligi,
balalardıń etken qátesin, gúnasın belgili dárejede keshiriw kerekligi, olardı durıs
jol
ǵ
a salıw siyaqlı mashqalalar usınıladı.
Kitapta sózdiń estetikalıq tásirine ayrıqsha dıqqat bólingenligi, qızlar
ǵ
a qobız
shertiwdi úyretiw hám estetikalıq tárbiya beriw, balalar oyınlarınıń tárbiyalıq
áhmiyeti h.t.b. xalıq pedagogikasınıń kóp
ǵ
ana tárepleriniń orın alganlı
ǵ
ı ayrıqsha
dıqqatqa ilayıq. Maxmud Qashqariydiń «Diywaniy lu
ǵ
at at túrk» miyneti arqalı
Maverennaxr xalıqlarınıń XI ásirdegi tariyxıy etnopedagogikasın jıynawda
ǵ
ı
xızmetleri o
ǵ
ada ullı boldı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
