Microsoft Word педагогика тарихы кейинги вартант

 
3.2. Muxammed Ibn Musa al Xorezmiydin didaktikalıq kóz-qarasları. 

---

Muxammed Al` Xorezmiydiń (783-850) jaslarga tabiyiy hám matematikalıq 
bilim beriw haqqında
ǵ
ı oyları oz aldına jetiskenlik boldı. Ol Orta Aziyadagı ataqlı 
alımlardın biri edi. Ol kop ilimiy ekspeditsiyalarga qatnastı. Matematika, 
astronomiya, geografiya ilimlerin izertledi.
Xorezmiy óz dáwirine shekemgi bol
ǵ
an áyyemgi matematika páni 
rawajlan
ǵ
an mámleketler Vavilion, Gretsiya, Indiya, Qıtay, Misrda
ǵ
ı derlik
barlıq matematiklerdiń ashqan jańalıqların úyrendi. Olardan parqlanıwshı 
jańalıqlardı ashtı.
Bagdad xalifaları Al`-Mamun Mutasim ham al-Vasiq saraylarında ilim menen 
shugıllanıp, shı
ǵ
ısta
ǵ
ı tun
ǵ
ısh ilimler akademiyası «Danalar uyi», «Bait al 
hikmanı» basqarıp ilimpazlarga ustazlıq etti. «Astronomiyalıq kesteler», Indiya 
arifmetikası haqqında kitap, «Quyash saatı haqqında kitap», «Muzıka risolası» tagı 
basqa miynetlerinde jaslarga tabiyiy hám matematikalıq bilimlerdi uyretiwge 
ayrıqsha ahmiyet qarattı.
Xorezmiydiń sheber pedagog, metodist sıpatındagı ornı óz aldına. Úsh 
múyeshlik, tórt múyeshlik, kóp múyeshlik, sheńber, piramida, konus tagı basqa 
geometriyalıq sızılmalar hám olardıń mazmunın, ahmiyetin tusindirdi. «Aljabr hám 
almuxabala» kitabında teńlemelerdiń altı túrin dálillep berdi.
Al`-Xorezmiydiń algoritm teoriyaların rawajlandırıwga, ásirese onın tabiyiy-
matematikalıq, tálim-tárbiyaliq oy-pikirlerdi jetilistiriwdi asirler dawamında 
ayrıqsha dıqqatqa miyasar bolıp keldi. 
Muhammad al-Xorezmiy óziniń “Al-kitob al-muxtasar fi-hisob al-jabr va-l
muqobala” shı
ǵ
armasında sanlı kvadrat, sızıqlı teńlemeler hám olardı sheshiw 
jolların kórsetti. Onıń bul shı
ǵ
arması úsh bólimnen ibarat bolıp, onıń birinshisi 
sawda
ǵ
a baylanıslı máseleler; ekinshisi geometriyalıq bólim bolıp algebralıq jollar 
arqalı ólshewler hám úshinshisi wásiyatnamalar haqqında sóz etedi.
Muhammad al-Xorezmiy matematika páninde abstraktsiya túsiniklerin 
keńeytedi. Induktsiya jolı menen ulıwma sheshiw usılların, al, deduktsiya jolı 
menen ulıwmalıq usıllar járdeminde jeke máselelerdi sheshedi.

---

Xorezmiy algebranıń payda bolıwına tiykar jaratadı. Onıń matematika
ǵ
a 
baylanıslı ekinshi kitabı “Hind arifmetikası haqqında kitap” (“Hisob al-hind”) 
dep ataladı. Kitap onlıq sistema sanlarına (1,2.3,4,5,6.7,8,9) ba
ǵ
ıshlan
ǵ
an.
Evropa
ǵ
a 1,2.3,4,5,6,7,8,9 sanlarınan paydalanıw hám 0 járdeminde eń úlken 
sanlardı jazıw hám orınların belgilewdi, qosıw, alıw, kóbeytiw hám bóliwdiń 
qa
ǵ
ıydaların jarattı.
Xorezmiy bilim alıwda talabanıń jeke baqlawlarına hám al
ǵ
an bilimlerinen 
paydalanıw máselesine úlken itibar qarattı. Ol kórsetpeli-tájiriybe metodları,
bilim beriwdiń túrli quralları, soraw-juwap, uqıplılıq hám kónlikpelerdi 
qáliplestiriw metodları, bilimlerdi sınap kóriw metodlarınan paydalan
ǵ
an. 
Alım bılay deydi; “Men arifmetikanıń ápiwayi hám quramalı máselelerin óz 
ishine alıwshı “Aljabr va al-muqobala hisobi» haqqında qısqasha kitaptı miyras 
ettim. Bul kitap miyraslardı bólistiriwde, mal múlklerdi bólistiriwde hám yuridika 
islerinde, sawda da, hár qanday pitimlerde, jer ólshewde, kanallar qazıwda hám 
usı
ǵ
an uxsas basqada islerde adamlar ushın zárúr». 
Muhammad al-Xorezmiy biliw teoriyasına ayrıqsha úles qosadı. Ol 
birinshilerden bolıp, baqlaw, sinap kóriw hám eksperiment metodlarına tiykar 
saldı.