Microsoft Word педагогика тарихы кейинги вартант

 
 
10.4. K.D.Ushinskiydiń didaktikalıq kóz-qarasları hám pedagogikalıq 
miyrası. 
Ataqlı rus pedagogı, rus pedagogikası hám xalıq mektepleriniń tiykarın 
salıwshısı, «Rus oqıtıwshılarınıń oqıtıwshısı» Konstantin Dmitrievich Ushinskiy 
1824 jılı 19 fevral’da Tula qalasında dun’ya
ǵ
a keldi. 
Ushinskiy 9 jasına shekem shańaraqta tárbiya alıp, sawatın ashtı. Soń 
Novgorod Seversk gimnaziyasına oqıw
ǵ
a kirip, onı 1840 jılı tabıslı pitkerip shıqtı. 
Sol jılı Moskva universitetiniń yuridika fakul’tetine oqıw
ǵ
a kiredi hám sol 
dáwirdiń ataqlı professorı Redkinniń basshılı
ǵ
ı astında tálim aladı. 

---

Ushinski 1845 - jılı Yaroslavl’ liceyine kameral’ (yuridika) pánleri professorı 
wazıypasın orınlawshı sıpatında jumısqa kiredi. Ol jerde Ushinskiy ózin talantlı 
pedagog sıpatında kórsete aldı. 
K.D.Ushinskiy pedagogikalıq xızmetin ilimiy – dóretiwshilik penen birge 
qosıp alıp bardı. 1848 – jılı onıń birinshi ilimiy jumısı – «Kameral pánlerdi oqıtıw 
haqqında» degen shı
ǵ
arması basılıp shıqtı. Ol bul shı
ǵ
armalarında joqarı oqıw 
orınlarında
ǵ
ı tálim sistemasına kritikalıq kóz-qarastan qaraydı. Hukimetten oqıw 
orınlarına erkinlik beriwdi talap etedi, oqıw mazmunın jaqsılaw boyınsha 
usınısların keltirip ótedi. 
Ol talabalarda pánlerge bol
ǵ
an qızı
ǵ
ıwshılıqtı oyatıw
ǵ
a, xalıqqa mehir-
muxabbatlı etip tárbiyalaw
ǵ
a háreket etti. Ol talabalardı xalıqtıń turmısın 
uyreniwge, olardıń awır turmısın jeńilletiwge járdem beriwge shaqırdı. Bul licey 
basshılarına, reakcion keypiyatta
ǵ
ı professorlar
ǵ
a jaqpadı hám onı quwdalap, 
«jaman atlı» etip jumıstan bosatadı, ol usı sebepli basqa oqıw orınlarınada jumısqa 
kire almaydı. Ushinskiy materiallıq jaqtan judá qıynaladı hám ulken qıyınshılıqlar 
menen ishki isler ministrligine qaraslı mekemelerdiń birine kishi hámeldar bolıp 
jumısqa ótedi. Ol jerde 4 jıl jumıs isleydi. Biraq Ushinskiydi bul xızmet 
qanaatlandırmas edi. Ol óziniń eske tusiriwlerinde bul jerde islegen xızmeti 
haqqında júdá jaman kóz qarasın bildiredi. Onıń barlıq ármanı watanınıń baxıtlı 
keleshegi ushın xızmet etiw boldı. Ol «ómirimniń birden-bir maqseti óz watanıma 
múmkinshiligi bol
ǵ
anınsha kóbirek payda jetkeriw, men ózimniń putin qabiletimdi 
usı maqsetke qaratıwım kerek» dep jazadı jas Ushinskiy. Lekin ol úmitsizlikke 
tuspey kóp kitaplar oqıydı, anglichan tilin uyrenedi, maqala hám kitaplardı rus 
tiline awdaradı. «Sovremennik», «Biblioteka dlya chteniya» jurnallarında 
maqalalar járiyalap baradı. 
1854-1859 jıllarda ol doslarınıń járdeminde Gatchina jetimler institutına 
jumısqa kiredi. Ol jerde oqıw tárbiya jumısların jetilistiriw boyınsha bir qansha 
jumıslar isleydi Ushinskiy 1857 - jıldan baslap «Jurnal dlya vospitaniya» 
jurnalında maqalaların járiyalay basladı. «Pedagogika ádebiyatının paydası 

---

haqqında», «Mekteptiń úsh elementi», «Sociallıq tárbiyada xalıq ruwhı haqqında» 
atlı h.t.b judá ma
ǵ
analı maqalaları rus progessiv pedagogikasına qosıl
ǵ
a
n úlken 
úles boldı.
K.D.Ushinskiy patsha sarayına qaraslı Smol’nıy hasılzada qızlar institutına 
inspektorlıq hám oqıtıwshılıq lawazım
ǵ
a jumısqa shaqırıladı. Ol bul jerde islew 
menen birge «Bilimlendiriw ministrligi jurnalına» redaktorlıq etedi hám onı kóp 
ótpey teoriyalıq- metodikalıq jurnal
ǵ
a aylandıradı. Onıń pútin dıqqatı pedagogika, 
didaktika hám psixologiya máselelerine qaratıldı. 1861 jılı onıń «Detskiy mir» 
(«Balalar dun’yası») atlı xrestomatiya kitabı basılıp shıqtı. 
K.D.Ushinskiydiń Smol’nıy institutında alıp bar
ǵ
an úlgili jumısları oqıw ornı 
basshılarına 
unamaydı. 
Olar 
Ushinskiydi 
dvoryan 
qızlardan 
«mujik» 
tárbiyalamaqshı dep ayıplap, 1862 – jılı jumıstan bosatadı. Pedagogikadan sabaqlıq 
dúziw hám shet el joqarı oqıw orınlarınıń is tájiriybelerin úyreniw degen báne 
menen ol shet elge xızmet saparına jiberiledi. 
Bul waqıyalar Ushinskiydiń den sawlı
ǵ
ına keri tásir etti. So
ǵ
an qaramastan ol 
Germaniya hám Shveycariyada
ǵ
ı hayal-qızlar oqıw orınların, balalar baqshaların, 
mekteplerin puxta hám sın kóz benen uyrendi. 1864 jılı «Rodnoe slovo» (I hám II 
klasslar ushın) hámde oqıtıwshı hám ata-analar
ǵ
a arnal
ǵ
an «Rodnoe slovo» 
ǵ
a 
qollanba»sın baspadan shı
ǵ
aradı. 1870-jılı «Rodnoe slovo» nıń III klassqa 
arnal
ǵ
an sabaqlı
ǵ
ı baspadan shıqtı. «Rodnoe slovo» kitabı 1917-jıl
ǵ
a shekem 146 
mártebe qayta basıldı. 1867-jılı ol óziniń pedagogika ilimine qosıl
ǵ
an úlken úles 
bol
ǵ
an 
kitabı 
«Insan 
– 
tárbiya 
predmeti 
sıpatında» 
(Pedagogikalıq 
antropologiyadan tájiriybe») (I – tom) dep atal
ǵ
an shı
ǵ
armasın jazıp pitkerdi. 1869 
jılı bul kitaptıń II – tomı basılıp shıqtı. Ol óziniń bul shı
ǵ
armasında psixologiyalıq 
hádiysedeselerdi alıp tekserdi hám psixologiyanı adam anatomiyası hám 
fiziologiyası menen baylanıstırdı. Ushinskiy balalar psixologiyası menen tálim – 
tárbiya psixologiyasın izzertlewge tiykar sal
ǵ
an psixolog esaplanadı. 

---

Tárbiyanıń xalıqshıllı
ǵ
ı haqqında
ǵ
ı pikir Ushinskiydiń pedagogikalıq 
teoriyasınıń eń tiykar
ǵ
ı ideyası esaplanadı. Onıń pikirinshe keń mániste alın
ǵ
an 
pedagogika tálim – tárbiya tájiriybeleriniń ulıwmalastırıl
ǵ
an juwma
ǵ
ı bolıwı, 
filosofiya
ǵ
a tiykarlanıwı, bir neshe pánler – anatomiya, fiziologiya, psixologiya, 
tariyx h.t.b ma
ǵ
lıwmatlarına tayanıwı tiyis. 
Ushinskiy 
xalıq 
mánine 
tiykarlan
ǵ
an 
tárbiya 
sisteması 
balalarda 
watansúyiwshilik, milliy maqtanısh, miynetke muxabbat sıyaqlı qımbatlı 
psixologiyalıq tuy
ǵ
ılardı, ádep – ikramlılıq sıpatlardı rawajlandıradı dep kórsetedi. 
Ol tárbiyanıń xalıqshıllı
ǵ
ı degen sózdi xalıq perzentlerin mektepte oqıtıw, ana tilin 
oqıtıwdıń tiykarı etip alıw, balalar
ǵ
a óz watanınıń tariyxınan, geografiyası hám 
medicina tiykarlarınan bilim beriw dep túsindi. 
Ushinskiy balalar tiliniń rawajlanıwı onıń sana – seziminiń rawajlanıwı 
menen tikkeley baylanıslı ekenligin dáliyillep berdi. Onıń pikirinshe tárbiyanıń 
áhmiyetli tárepi sonda, ol barlıq qurallar hám usıllar járdeminde bala
ǵ
a hár 
tárepleme tásir etiwge, onıń barkamal bolıwına, ideya hám sezimlerdiń 
rawajlanıwına, minez – qulıqtıń qáliplesiwine tásir etedi. 
Ushinskiy tárbiya jumıslarınıń mazmunı hám metodlarınıń tiykarların ashıp 
kórseter eken, bir tárepten jámiyettiń sociallıq – ekonomikalıq duzilisindegi shárt – 
shárayatlardı, ekinshi tárepten tárbiyalawshı balanıń fizikalıq hám psixologiyalıq 
ózgesheliklerin názerde tutadı. Onıń pikirinshe, tárbiya principleri mazmun ja
ǵ
ınan 
qanshama jaqsı bolsada pedagogtıń ózinde bul tárbiya mazmunın oqıwshılardıń 
sanası hám minez – qulqına sińdiriwshi metodlar bolmasa tárbiya mazmunınıń 
qádiri qalmaydı. 
K.D.Ushinskiy tálimniń ulıwma pedagogikalıq tiykarlarınıń biri – bul 
tálimniń tárbiyalawshılıq xarakterge iye bolıwı dep esaplanadı. Ótiletu
ǵ
ın hár bir 
pán, ásirese tariyx, til hám ádebiyat, watan geografiyası tárbiyalıq kushke iye. 
Ushinskiydiń tariyxıy xızmetkerleriniń biri sonnan ibarat, olda bolsa didaktika 
– oqıtıw teoriyasınıń psixologiyalıq tiykarların sol dáwirdegi ilimiy jetiskenlikler 

---

menen baylanıstıradı. Onıń táliymatında dıqqat, erk, este saqlawshılıq hám 
sezimlerdi tárbiyalaw haqqında hám bul psixologiyalıq hádiyseler nızamlıqların 
tálim processine engiziw boyınsha qımbatlı kórsetpelerdiń barlı
ǵ
ın kóremiz. 
«Tákirarlaw, dep esaplaydı Ushinskiy, umıtıl
ǵ
an nárselerdi qayta tiklew 
ushın emes, bálki umıtıp qoyıw mumkinshiliginiń aldın alıw ushında zárurli», 
oqıwda al
ǵ
a qoyıl
ǵ
an hár bir qádemde ótilgen bilimlerge tayanıw kerek. Ol «bilim 
alaman deseń tákirarlaw
ǵ
a erinbe» degen áyyemnen qal
ǵ
an xalıq maqalın tálimniń 
ózgermes nızamı dep esaplaydı. 
Ushinskiy bilimlendiriw isi tártipli hám izbe-iz alıp barılıwı kerek dep 
esaplaydı. Ol kórsetpelilik principine ulken áhmiyet berdi, kórgizbeli oqıw – 
oqıtıw metodikasın jetilistirdi. 
Ushinskiy baslawısh tálimniń bir qansha jetilisken oqıw rejesin usındı: bul 
oqıw rejesi óz ishine kórsetpeli oqıtıw, jazıw, suwret, balalardıń qol jumısları, oqıw 
(geometriya, medicina tiykarları, tariyx elementleri menen birge), esap, gúrriń etip 
beriw, qosıq, gimnastika sabaqların óz ishine aladı. 
K.D.Ushinskiy óz xızmetleri menen Rossiyada baslawısh tálimge tiykar saldı, 
jańa rus pedagogikasınıń, sonıń ishinde mektepke shekemgi tálim pedagogikasınıń 
tiykarın saldı, dun’ya pedagogikalıq ideyalarınıń rawajlanıwına úlken úles qostı. Ol 
1870 – jılı 21 dekabrde Odessa qalasında kesellenip, dún’yadan ótti.