Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

F o llitu ly a r 
)
Ekzositoz
( ^ -T irlo g lo b u l
Oqsil
biosintezi
Tirozin qoldiqli 
tireoglobulin
D YT li 
tireoglobulin
tireogfobulin
i.' yodlanish
i i 7 0 ^ f i » i a l a p
Ik k ila m e h i
lizosoma
13.2-rasm.
Y odtironinlar sintezi
Yodtireoglobulin follikulalar bo‘sh lig‘ idan endotsitoz y o i i bilan 
yanahujayraga kiradi. Endotsitoz pufakchasi lizosoma bilan qo‘ shiladi 
va yodtireoglobulin lizosoma fermentlari yordamida gidrolizlanadi. 
N atijada qonga sekietsiya qilinuvchi erkin yodtironinlar hosil bo‘ ladi.
Yodtironinlar sintezi va 
sekretsiyasining 
boshqarilishi. 
Yodtironinlar sintezi va sekretsiyasi gipotalamo-gipofizar tizim 
tomonidan boshqariladi. Gipotalamusning tirotropin-1 iberin gormoni 
gipofizar tireotrop gormoni sekretsiyasini stim ullaydi. U esa o ‘z 
navbatida yodtironinlar sintezi va sekretsiyasini kuchaytiradi. Qonda 
yodtironinlaming konsentratsiyasining ortishi tiroliberin va tireotrop 
gormoni sintezi va sekretsiyasini ingibirlaydi (manfiy teskari aloqa) 
(13.3-rasm ). Tireotrop gormoni hosil boMishi o‘sish gormoni
335

---

tomonidan ham ingibirlanadi. Qonda yodtironinlar konsentratsiyasi
4-8 mkg/dl ga teng bo‘ ladi; T4 ning miqdori T, ning miqdoridan 
taxminan 15 barobar ko‘p.
(
 
Gipofiz 
j
Tireotropin 
®_, 
liberin
©_
'l I
Qalqonsimon
bez
Tireotrop 
® 
gormon
I I 
I I
Yodtironinlar
13.3-rasm.
Y odtironinlar sintezining boshqarilishi
Yodtironinlar qonda maxsus glikoprotein — tiroksin-bog lovchi 
oqsil bilan birikkan holda aylanib yuradi:
Gormon + Gormon-bogTovchi oqsil -> Gormon-gormon- 
bogTovchi oqsil
R eaksiya muvozanati kompleks hosil bo‘ lishi tomoniga siljigan 
bo‘ ladi: bor-yo‘g ‘ i 0,03 % T4 va 0,3 % T3 erkin holda bo‘ ladi. 
Faqatgina erkin holdagi T3 va T4 fiziologik faollikka egadir, ular nishon 
hujayralarga bemalol kira oladi, membrananing gidrofob qavati 
ular uchun to‘ siq boMa olmaydi (xuddi steroid gormonlar singari).
T, ning transport oqsili bilan bog’lanmagan holdagi ulushi T 
nikidan 10 barobar ko‘p, shuning uchun ikkisining ham funksional 
ahamiyatini bir xil deb hisoblash mumkin. T. ning qonda o ‘rtacha 
yashash davri 5-7 kun, T, niki esa— 1 - 2 kun.
Yodtironinlar m iya va gonada hujayralaridan tashqari barcha 
hujayralarga kiradi. Ular nishon-hujayralarda steroid gormonlar 
singari xromatinbilanta’sirlashadi vam a’ lum birgenlar transkripsiyasi 
tezligini o‘zgartiradi.
Yodtironinlar ikki turdagi jarayonlarni boshqaradi:
1) to‘qim a hujayralarining o‘sishi va differensirovkasi;
2) energiya almashinuvi (qalqonsimon bezning gipofunksiyasida 
asosiv almashinuv susavadi. giperfunksivasida esa ortadi).
336

---

Diffuz toksik bo qoq (Greyvs kasalligi, Bazedov kasalligi) — 
qalqonsimon bez giperfunksiyasining eng keng tarqalgan shaklidir. 
Bu kasallikda qalqonsimon bez kattalashadi, bo‘yinning oldingi 
yuzasida kattalashgan bo‘qoq ko‘rinib turadi, yodtireoglobulin sintezi 
tezligi ortadi. Qon plazmasida yodtironinlar konsentratsiyasining
2-5 marta ortishi tireotoksikozga olib keladi.
Tireotoksikozning xarakterli belgilari mushaklar holsizligi, 
ishtahaning kuchayishi va ovqat talabining ortishi bilan bir vaqtda 
vazn yo qotish (manfiy azot balansi) va tana haroratining ortishidir. 
Bu kasallik belgilari anabolik va katabolik jarayonlam ing bir 
vaqtda kuchayishi bilan tushuntiriladi, lekin tana massasining yo 
qotilishi katabolizm jarayoni tezligining ustunlik qilishidan dalolat 
beiadi. Buning sabablaridan biri Na+,K?-ATFazaning sintezi yoki 
aktivligining ortganligi boMishi mumkin, natijada hujayralararo 
suyuqlik va hujayia o rtasida ion almashinuvi tezlashadi. Natriy 
nasosining ishlashi uchun katta miqdorda ATF sarfi talab qilinadi 
(normada natriy nasosi organizmda sintezlanadigan ATFning 20 
% ini saiflaydi). Tiieotoksikozda ATF sarfining ortishi katabolizm 
jarayoni tezligi va ATF sintezining ham ortishiga olib keladi. Diffuz 
toksik bo‘qoq bilan kasallangan bemorlarda asosiy almashinuv 
sogTom odamlarga nisbatan 30 - 60 %ga oshgan bo‘ ladi.
Diffuz toksik bo‘qoq kasalligining kelib chiqish sababi m a’ lum 
emas. Bemor qonida yodtironinlar konsentratsiyasi yuqori bo‘ lganligi 
sababli tireotrop gormon miqdori pasaygan boTadi, bu gipotalamo- 
gipofizar boshqaruv normada ishlayotganini koTsatadi. Bemor- 
larning taxminan yarm ining qonida immunoglobulin aniqlanadi, 
bu immunoglobulin qalqonsimon bez hujayralari membranasidagi 
tireolrop gormoni bilan bogTanadigan retseptorlarga tanlab ta’- 
sir eta oladi va tireotrop gormonining ta’sirini im itatsiya qilib, 
yodtireoglobuiin sintezini stim ullaydi. Bunday holatlarda qalqon­
simon bezning giperfunksiyasi organizmning o‘z to‘qim alari oqsil- 
lariga qarshi antitanalarning hosil bo‘lishi bilan boradigan immun 
reaksiyalar oqibatidir.