Volume ǀ issue ǀ

ǀ
ISSUE 1 
ǀ
2022
323 
UZBEKISTAN |
www.caajsr.uz
 
 
ASOSIY QISM 
Ma’lumki, bir sathga mansub bo‘lgan, qiymat jihatidan bir xil til birliklarining 
ma’lum umumiy belgi asosida bir guruhga (uyaga) birlashuviga uyadoshlik munosabati 
deyiladi. Masalan, 
nimrang, toifi, charos, husayni, chillaki, shakarangur, shivilgoni, 
doroyi, kishmish
kabi leksemalarning barchasi uchun umumiy bo‘lgan belgi bu 
“uzum”lik belgisidir. Ular shu belgi asosida bitta semantik uyaga (paradigmaga) 
birlashadi. O‘z navbatida 
uzum
leksemasi 
olma, nok, behi, gilos, olcha, shaftoli
kabi 
leksemalar qatorida 
“meva”
uyasiga kiradi. Sistema tamoyiliga ko‘ra 
“meva”, “non”, 
“qand-qurs”, “poliz mahsulotlari”
bilan birgalikda 
“yemish”
(oziq-ovqat) 
mikromaydonini tashkil qiladi. Ikkinchi yo‘nalish bo‘yicha uzumning 
“tok”
semasi 
hisobga olinadigan bo‘lsa, u dastavval 
“mevali daraxt”,
so‘ngra “
mevasiz daraxt”
va 
“manzarali daraxt”lar
bilan bir qatorda “
daraxtlar” 
mikromaydoniga mansub bo‘ladi. 
Uchinchi tomondan 
“uzum”
(tok) 
novda, kurtak, barg, uzumzor, tokzor, tokqaychi, 
bog‘, bog‘bon, ishkom, hosil, emoq, mayiz, kesmoq, xomtok qilmoq 
singari leksemalar 
bilan bir umumiy g‘oya (ideya) asosida birlashib, yagona semantik maydonni yuzaga 
keltiradi. 
Biz boshqa uyadoshlik guruhlaridan ham semantik maydonni hosil qilsak bo‘ladi. 
Masalan, kiyim-kechak nomlari, o‘simliklar nomlari va hayvon nomlarini leksik-
semantik maydon asosida o‘rganishimiz mumkin.
Y.N.Karaulov semantik maydonlarning mavjudlik, uzviylik, butunlik, tarixiylik 
kabi to‘rtta muhim belgisini ko‘rsatgan. 
Ma’lum bir arxisema (umumiy sema) asosida birlashuvchi so‘z va iboralar 
majmuiga semantik yoki tushuncha maydoni deyiladi. 
Shu bois, leksemalarning o‘zlari bildirayotgan leksik ma’no asosida bir yerga 
to‘dalanishi, ularning o‘zaro hamda boshqa so‘zlar bilan ma’noviy munosabati masalasi 
azaldan tilshunos olimlarning diqqat-e’tiborini o‘ziga tortib kelgan. 
Masalan, H.Ne’matov va R.Rasulovlarning “O‘zbek tili sistem leksikologiyasi 
asoslari” nomli monografiyasida leksema, nomema, semema, leksik ma’no, 
leksemalarning mavzu to‘dalari, leksemalarning mazmun guruhlari haqida izchil, ilmiy 
ta’riflar berilgan; til birliklari o‘rtasidagi o‘xshashlik (paradigmatik), pog‘onali 
(ierarxik) va ketma-ketlik (sintagmatik) munosabatlarini ochishga harakatlar qilingan. 
H.Ne’matov va R.Rasulovlar: “Sistem lekeikologiyada har bir soha (kasb-hunar, 
marosim, urf-odat, kishi nomlari, joy nomlari, ilmiy atamalar) alohida-alohida atalgan 
lug‘aviy tizimlar sifatida o‘rganiladi. Har bir sohaning o‘zida o‘z leksemalari, sinonimik 
va antonimik qatorlari, LMG (leksemalarning mazmuniy guruhlari), LMT 
(leksemalarning mavzu to‘dalari va maydonlari) ajratiladi. Ularning har biriga alohida, 
nisbatan mustaqil tizimlar sifatida qaraladi”, – deb ta’kidlashadi.

---

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL 
OF SCIENTIFIC RESEARCH 
ISSN: 2181-2489 
VOLUME 2