G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Bolalarda nutqning rivojlanishi
Bola katta kishilar va tengdoshlari bilan bevosita muloqatda bo'lib 
turar ekan, turli so'zlarni eshitib, nutqqa o 'rg an a boshlaydi. U 6-7 
oyligidan boshlab eshitgan so'zlaridan bo'g'in ajrata oladi. Bular ta ’sir 
kuchiga ega bo'ladi va tashqi ta ’sirlovchilar bilan bog'lanadi. So'zlar 
avval shartsiz ta ’sirlovchilarning signallari, so'ngra shartsiz reflekslarning 
signallari sifatid a t a ’sir etadi, ular asta-sekin sh artli va shartsiz 
ta ’sirlovchilarning о 'm ini bosib ketadi.
5 oylik bola so‘zlarga tushunadi. So'z ohangi va im o-ishoralarga 
harakat shartli reflekslari hosil bo'ladi. Bir yasharlik bola 5-10 ta so'zni 
ayta oladi. 1,5 yoshdan boshlab bolada so'z boyligi orta boradi. 3 yashar 
bola 500 dan ortiq so'zni biladi. Bolaning so'z boyligi mashq qilishga, 
o'ziga xos xususiyatlariga, tarbiyaga va nerv sistemasining xususiyatiga 
bog'liq.
Bola oliy nerv faoliyati tiplarining xususiyatlari
va ularni tarbiyalash
Bola tug'ilganidan keyin bir necha kun o'tgach, nerv sistemasida 
o'zgarishlar ro'y beradi. Masalan, xolerik temperamentidagi bola tez-tez 
uyg'onadi va qattiq yig'laydi. Melanxolik temperamentdagi bola esa uzoq 
uxlaydi, kam yig'laydi, tinch bo'ladi.
Tashqi muhitdagi hodisa yoki predmetlar bilan ularning so'zda ifoda 
etilishi bolaning ikkinchi signal sistem asini riv ojlantirishda k a tta
ahamiyatga ega. Masalan, bir yashar bolaga «burningni ko'rsat» deb 
o'rgatilsa va bu 12-15 marta takrorlansa, bola burnini ko'rsatadi. Keyin
85
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«ko'zingni ko 'rsat», «qo'lingni k o 'rsa t» va hokazo so'zlarga javob 
reaksiyasini olish uchun ko'zini ko'rsatolsa va so'zlarni bir necha marta 
takrorlansa kifoya bo'ladi.
5 yashar bola asta-sekin umumlashgan so'zlarni takrorlay boshlaydi. 
Masalan, o'yinchoq, daraxt, hayvon va boshqalar. Bolada bu yoshda 
qon kret predmetlarga nisbatan nutq hosil bo'ladi. 3-5 yashar bola ayrim 
she’rlarni h arak atlar bilan yodlaydi. 5-6 yoshida tashqi dunyoning 
ko'pgina hodisalarini so'z bilan umumlashtirish qobiliyati ortadi.
I.K .K rasn o g o rsk iy va M .M .K oltsova turli yoshdagi b o lalard a 
tajribalar olib borib, unda so'z integratsiyasi turli bosqichda bo'lishini 
ko'rsatganlar.
Turli bosqichlarda so'z integratsiyasi rivojlanishining izchilligi bilan 
aniq misolda qisqacha tanishamiz.
1. Integratsiya darajasida so'z bola sezadigan m a’lum predmetlarning 
obrazi hisoblanadi, y a’ni so'z sezilgan predmet obrazining ekvivalenti 
bo'ladi.
2. Integratsiya darajasida so'z bir turdagi predmetlardan bir necha 
sezgilar obrazi vazifasini bajaradi. Masalan, qo'g'irchoq so'zining signal 
ahamiyati yakka seziladigan obrazga nisbatan kengroq, lekin juda ham 
aniq emas.
3. Integratsiya darajasida so'z turli xil predmetlardan hosil bo'ladigan 
bir necha predm etlarni sezadigan o b razlarni ifodalaydi. M asalan, 
o'yinchoq so'zi (koptokcha, kubiklar, avtomobil va boshqalar). Bunday 
so'zning signal ahamiyati nihoyatda keng, aniq obrazlardan uzoqlashgan 
bo'ladi.
4. Integratsiya darajasida so'z oldingi darajalardagi integratsiyalarni 
umumlashtiradi. Masalan, narsa so'zi: o'yinchoq, idish, mebel va boshqa 
so'zlami umumlashtiradi. Bunday so‘zning signal ahamiyati keng m a’noda 
bo'ladi. Birinchi tartib integratsiya bolaning 2 yoshida hosil bo'ladi, 
ikkinchi tartib so'z integratsiyasi bola hayotining 2-yili oxirida, uchinchi 
tartib so'z integratsiyasi 2-3 yoshda, to'rtinchi tartib integratsiya esa 5 
yoshda namoyon bo'ladi. 5 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan davrda so'z 
orqali fikrlash qobiliyati ortadi. Bu yoshda ichki nutq kurtaklari hosil 
bo'la boshlaydi. M aktab yoshidagi bolalarda nutqning ahamiyati yanada 
ortadi. So'z boyligi ko'paya borgan sari abstrakt fikrlashi ham orta boradi.
7-9 yashar bolalarda katta yarim sharlar po'stlog'ining nerv hujayralari 
ta ’sirotlarga chidamli bo'ladi. Bog‘cha, boshlang'ich maktab yoshidagi
86
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bolalar nerv sistemasida qo'zg 'alish jarayonlari ustun turadi. 10-12 
yoshdan boshlab, nerv sistem asidagi q o 'z g 'a lis h va torm ozlanish 
jarayonlari muvozanatlasha boradi. 7-10 yoshda qo'zg'alish jarayoni 
ustun b oig an id an nerv jarayonlarining harakatchanligi 11-13 yashar 
bolalardagiga nisbatan sust boiadi. Shuning uchun ham kichik maktab 
yoshidagi bolalarda ijobiy shartli refleksii salbiy shartli refleksga aylantirish 
birmuncha qiyin kechadi.
Nerv sistemasida tormozlanishga nisbatan qo ‘zg‘alish jarayoni ustun 
boiadigan bolalarda shartli reflekslar tez hosil boiadi, lekin yuzaga kelgan 
shartli reflekslar tez so'nadi. Nerv sistemasida ko'zg'alishi kuchli bo ig an
xolerik temperamentdagi bolalar harakatchan bo iad i, turli o'yinlarga 
tez qiziqadi, biroq bu qiziqish tez so'nadi. Xolerik temperamentdagi 
bolalar turli o'yinlarni uzoq o'ynamaydi.