G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Akseleratsiya. 
Akseleratsiya yosh avlodning ruhan va jism onan tez 
rivojlanishidir.
XIX 
asr oxiri XX asr boshlarida k o 'p m am lakatlarda bolalarning bo'yiga 
o'sishini tezlashganligi aniqlangan va bu haqidagi m a ’lumotlar 1876-yilda 
m a tb u o td a e ’lon q ilin g a n . 1935-yilga k e lib nem is olim i O .K o x
rivojlanishdagi bu tezlashuvni akseleratsiya deb atagan. Aksleratsiya -
lo tin c h a s o 'z b o 'lib , acceles - tezlashu v degan m a ’noni b ild ira d i. 
Akseleratsiya yosh avlodning oldingi tengdoshlariga nisbatan ruhan va 
jism onan tez rivojlanishidir. Akseleratsiya 100 yil y a ’ni bir asr ichida yaqqol 
ko'zga tashlanganligi uchun uni keng m a ’noda «sekulyaoniy trend» y a’ni 
asriy tendensiya deyiladigan bo'ldi. Keyingi 100-150 yil ichida yer yuzida 
akseleratsiya jarayonlari kuzatilm oqda jum ladan O'zbekistonda ham.
R iv o jlan ish dag i akseleratsiya m uam m osi b u tu n dunyo biologlar, 
tib b iy o tc h ila r i va s o ts io lo g la ri d iq q a tin i j a lb q ilib k e lm o q d a . 
Akseleratsiyaning ijtimoiy va biologik turlari o'zaro farqlanadi.
39
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Biologik akseleratsiya deganda, insonning biologik rivojlanishiga 
ta a llu q li b a rc h a o 'z g a ris h la rn i tu sh u n is h k e ra k . B unga o d a m n in g
m o rfo lo g ik v a fu n k s io n a l riv o jla n is h in i ta v s iflo v c h i b ir q a to r
ko 'rsatk ich lar kiradi. U shbu o'zgarishlar m a ’lum bir ijtimoiy m uhitda 
sodir b o ia d i va k o 'p jihatd an ijtimoiy sabablar bilan belgilanadi. Ijtim oiy 
akseleratsiya deganda, bolalar bilimlarining hajm ini ulardan 50-100 yil 
ilgari yashagan tengdoshlarinikiga nisbatan ortganligini tushunish kerak.
XX 
asrning 20-yillaridan boshlab Shvetsiya, Angliya, G erm aniya, 
AQSh, Y aponiya va boshqa m am lakatlardagi 6-14 yoshdagi bolalar o 'z 
rivojlanishida, ulardan yuz yil ilgari yashagan tengdoshlariga nisbatan 
ancha o'zib ketganligi to'g 'risid ag i m a iu m o tla r paydo b o 'la boshladi. 
Kichik va o 'rta yoshdagi bolalarning bo'yi 10-15 sm, og'irligi esa 8-10 
kg ortgani aniqlandi. U shbu hodisa - b o 'y va o g'irlikni asriy ortishi 
degan nom oldi. Keyingi yillarda akseleratsiya yanada yorqin nam oyon 
bo'lganligi kuzatilgan. Bundan 50 yil ilgari odam lar bo'yining m aksim al 
uzunligi 25-26 yoshga to 'g 'ri kelgan bo'lsa, bizning zam onim izda o 'g 'il 
b o la la r 18-19 yoshda, qiz b o la la r esa 16-17 yo shda to 'liq jism o n iy
b a lo g 'a tg a yetadilar. Y angi tu g 'ilg a n ch aqalo q lar tanasining uzunligi 
1930-1940-yillardagiga nisbatan o 'rtach a 1 sm ortiq.
Akseleratsiya keyingi yosh davrlarni ham qam rab oladi. 1970-yilda 
tug'ilgan bolalar bir yoshga to 'lg an d a 1900-1910-yillarda tug'ilgan o 'z 
tengdoshlaridan 2 sm uzunroqdir. U ch yashar o 'g 'il bolalarning b o 'y i 
1901-1905-yillardagiga n isbatan 15,5 sm b alan droq. U shbu yoshdagi 
Varshavalik bolalarning b o'yi 1924-yildan to 1961-yilgacha 4 sm o'sgan. 
Y etti y ash ar o 'g 'il b o lala rn in g b o 'y i 1959-yilda 1901-1905-yillarga 
n isbatan 9 sm baland b o ig a n . B unday m isollarni ju d a k o 'p keltirish 
mumkin. Lekin, shuni ko'rsatishim iz lozimki, 1941 -yilda qiz bolalar b o'y
o'sishi 20 yoshga kelib to 'x tag an bo'lsa, hozir 18 yoshda, o 'g 'il bolalarniki 
25 yoshda bo'lsa, hozir 20 yoshda to'xtam oqda.
G avda uzunligining o'rtacha kattaligi (Rossiyada, Yevropada 180-182 
sm) hali rivojlanish barkam olligi saqlangan norm ani asrlar davom ida 
kuzatilgan chegaralami yuqori ko'rsatkichiga yaqinlashishi sodir bo'lmoqda.
G avda m assasining ortishi ham e ’tiborni jalb qilm oqda. B o'yning 
o'sishining ortishi, so'zsiz m assaning ortishiga ham olib keladi. Shu bilan 
birga, m assaning ortishi bo 'y nin g o'sishi natijasida ortishiga nisbatan 
k a tta r o q b o 'la d i. Y an g i tu g 'ilg a n c h a q a lo q n in g m assasin i o rtis h i 
hom ilador ayollarda ratsionallik yo'qligi oqibati desa ham bo'ladi.
40
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bir yoshdagi bolalar 50 yil ilgarigi tengqurlariga nisbatan 1,5-2 kg 
og'irdirlar. Yevropada bir qator shaharlardagi maTumotlarga ko'ra, oxirgi 
80 yil ichida, 13 yashar bolalarning massasi 12 kg ga ko'paygan. Voyaga 
yetgan Moskvaliklarning massasi oxirgi 40 yilda 9 kg ga ortgan. Massaning 
bunday keskin ortishi, albatta akseleratsiyaning oqibatida emas, balki 
ortiqcha ovqatlanish natijasida degan xulosa k o'p ro q to 'g 'ri keladi.
A k s e le ra ts iy a o rg a n iz m n in g k o 'p c h ilik fu n k s io n a l tiz im la ri 
riv o jlan ish ig a ham t a ’sir k o 'rs a ta d i: tay a n c h h a ra k a t, e n d o k rin va 
boshqalar. M asalan, q o 'l barm oqlari va kift suyaklarining qotishi 1936- 
yildagiga nisbatan 1-2 yil oldin sodir bo'lm oqda. Sut tishlarining doimiy 
tishlarga almashishi ham shu m uddatlarga oldinga surilgan.
Jinsiy b a lo g 'a tg a yetish asr boshdagiga n isbatan 2 yil ilgari sodir 
bo'lm oqda. Chexiyadagi qizlarning hayz ko'rishi 1914-yilda o'rtach a 14 
yoshda sodir bo'lgan bo'lsa, 1963-yilga kelib 12 yilu 8 oyda boshlangan. 
Norvegiyada yashaydigan qiz bolalarda hayz ko 'rish 1850-yilda 17 yoshda 
boshlangan bo'lsa, 1967-yilda 13,5 yoshda boshlangan.
Jinsiy balog'atga yetish m uddatlari geografik, iqlim sharoitlar va irqiy 
xususiyatlar bilan belgilanadi degan m ustahkam o'rganilgan nuqtaiy nazar 
qayta к о ‘rib chiqilmoqda. M asalan, Nigeriyada jinsiy balog'atga yetish 
14,3 yoshda sodir bo'lsa, eskimoslarda - 14,7 yoshda boshlanadi, Boltiq 
bo'yi m am lakatlarida O 'rta yer dengizi bo'yidagi m am lakatlarga nisbatan 
ilgariroq, A ngliyada esa Nigeriya va H indistondagiga nisbatan bir yil 
oldin boshlanadi.
Jinsiy b alo g 'atg a yetish m uddatlariga turm ush tarzi k o 'p ro q t a ’sir 
q ila d i. S h a h a rlik q iz la rn in g jin siy b a lo g 'a tg a y etishi q ish lo q d a g i 
qizlarnikiga nisbatan 2-3 yil oldin boshlanadi.
Jin siy b a lo g 'a tg a y e tis h n in g tez b o s h la n is h i b ila n b irg a lik d a
klim aksining boshlanish m u d d ati c h o ‘zilgan. H o zirda klim aks 48-50 
yoshda kuzatilsa, XX asrning boshida 43-44 yoshda boshlangan. Shunday 
qilib, ayollarning bola tug‘ish davri 7-8 yilga ko'paygan.
O dam rivojlanishining tezlashganini tasdiqlash uchun asos b o ‘lgan 
o'zgarishlar yuqoridagilardan iborat.
Oxirgi o ‘n yillar ichida bolalarning tez rivojlanishini tushuntirish uchun 
bir qator nazariyalar taklif qilingan.