Р е с п у б л и к а с и о л и й в а Урта м а Х с у с таълим вазирлиги


Овдарё туман ндаш «Дадбед» жамоа х^жалигнда сафар сарфлари



Download 8,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/29
Sana18.07.2022
Hajmi8,37 Mb.
#820229
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   29
Bog'liq
Audit (H.Sanayev, R.Narziyev)

Овдарё туман ндаш «Дадбед» жамоа х^жалигнда сафар сарфлари
буймча 1/Х—III... йялдан 1/Х—II... йнлгача болтав
ортицча ёкн кам \всобланиш тафтиш ведомости
Х
и
со
бд
ор
ша
хсн
инг
н
о
м
и
ва 
ф
а
м
и
л
и
я
с
и
В
а
зи
ф
а
с
и
О
й
л
а
р
Х
и
с
о
б
о
т
н
и
н
г 
н
о
м
е
р
и
Хисобланиши зарур харажатлар, с?м
Хис
о
бд
ор
и
м
зо
с
и
Сугка-
ли
Турар
жой
ХЭДи
Й?л
од>ажат-
лари
Б
о ш к
£
сарф-
лар
Ж ами
£
1
J
х
1
о.
2
3
*
о
|
X
о
X
S
1
а

Тафтиш утказувчи 
Бош бухгалтер 
Х исоб -китоб бухгалтери
Агарда ишчилар пайвандлаш-курилиш ишлари учун 
хизмат сафарига борсалар уларнинг ойлик маошидан 
50 фоизи туланади. Корхонада сафар харажатлари гу- 
вохномаси хисобга олинадиган алохдда журнал юри- 
тилади. Журналда сафарга канча муддатга жунатили- 
ши, к,ачон кетиши ва келиши курсатилиб борилади. 
Агарда бу операцияларни тафтиш кдлишда камчилик- 
лар ва бошкд молиявий интизомни бузины ар аник,- 
ланса, оралик, далолатнома тузилиб, якунлари расмий- 
лаштирилади.
Аудиторлик текширувини якунлаш жараёнида кдск^а
www.ziyouz.com kutubxonasi


м у д д а т л и
корхона тугатиш коэффициентларининг сис- 
темасини билиб олиб \исоблаб чикдш асосида хулоса- 
га киритиш му^им иш \исобланади:
Дебиторлик кдрзларининг 
уртача айланиш коэффи- 
циенти
Дебиторлик кдрзларини 
уртача тулаш кунлари
то за ^ажмдаги ма\сулотлари 
реализацияси, сумма
уртача дебеторлик 
карзлар, сумма
Уртача дебеторлик 
царзлар суммаси хЗбО
тоза хджмдаги махсулотлар 
реализация суммаси
Т о в а р - з а ^ и р а л а р н и н г у р т а ч а
сотилган махсулотлар к^йм ати 
а Й л а н И Ш к о э ф ф и ц и е н т и
Уртача товар-заф
1
ралар
суммаси
Шу ерда бозор муносабатларига утилиши муноса- 
бати билан бизга маълум булмаган айрим курсаткич- 
ларни эдособлаш зарурияти *ам тугилади, жумладан:
Товар-за^ираларни уртача 
уртача товар-захиралар
харидорларга жунатиш 
_ _____
киймати х 360________
кунлари 
сотилган махсулотлар
циймати
Т о в а р -З а х ,И р а л а р Н И Н Г
сотилган товар-захиралари
накд пулга айланишининг 
=
У4*™ 
ТУЛ0В кунлари + 
товар-
йптача етнлапи 
захираларини Уртача ж уна-
уртача кунлари 
тиш кунлари
Фикримизча, тажрибали бухгалтерга бу курсаткич- 
лар учун ахборот маълумотларини хдсоблаб, аникдаш 
кийинчилик тувдирмайди.
Етказилган моддий зарарларни тнклаш билан боговд 
хужалик операцияларини текшириш. Маълумки, корхо- 
наларда мулкнинг угирланиши, унга зарар етказили- 
ши каби салбий доллар учраб туради. Бундай фактлар 
аникланганда етказилган зарарларнинг тикланиши учун 
курашиш лозим. Бунда зарар айбдор \исобидан унди- 
рилади. Бу операцияларни тафтиш кдлишда «Модций 
к^йматликларнинг кам келиши ва бузилишидан йуко- 
тувлар», счёт юритиладиган 8-журнал-ордер ва тегиш- 
ли кдйдномаларнинг маълумотларидан фойдаланила- 
ди.
Агарда табиий офатлар юзасидан мулк ва экинлар- 
га зарар етказилса, унда давлат сугурта органлари то-
www.ziyouz.com kutubxonasi


монидан сугурта суммаси *исобидан кайтим туланади. 
Уларнинг микдори экинлар, куп йиллик дарахтлар 
\осилининг к^шматидан 70 фоиз, куп йиллик дарахт- 
ларнинг тула к^ймати, яъни 100 фоиз, чорва моллари 
буйича 100 фоиз кдймати кдйтим сифатида берилади. 
Бу хужалик операциялари буйича х;ам ало\ида оралик, 
далолатномалари тузилади.
Турли дебитор ва крмдитор билан булган хужалик 
операцияларини текшириш. Корхонада молия-хазина ин­
ти зомини йулга к^йиш ва уни муста*камлаш учун бош- 
ца дебитор хдмда кредиторлар билан \исоб-китоблари- 
ни доимий равишда назорат кдяиб туриш катта а*а- 
миятга эгадир. Бундай \исоб-китобларга депонентлар, 
эътирозлар, ходимлар билан турли хизматлар, кварти­
ра \а*и, богчада тарбияланаётган болалар учун ота- 
оналардан тушадиган бадаллар, юкрри ташкилотлар би­
лан буладиган х,исоб-китоблар киради ва улар бухгал­
терия учётининг «Эътирозлар буйича \исо6-китоблар», 
«Ходимлар билан бошца хужалик операциялари буйи­
ча ^исоб-китоблар», «Турли дебитор ва кредиторлар 
билан \исоб-китоблар» счётларида олиб бориладиган 
операцияларни Уз ичига олади. Текшириш манбалари 
сифатида бухгалтерия регистрларидан кенг фойдала- 
ниш мумкин. Асосий эъгибор бу операциялар буйича 
\исоб-китобларнинг вужудга келиши, характери, бух­
галтерия регистрларида акс эггирилишига кдратилади. 
Тафтиш угказишда бу ^исоб-китобларнинг турларига 
ало\ида эътибор берилади, депонентлар билан булади­
ган *исоб-китоблардаги имзолар к,айдномалар билан 
такдосланади, м е\нат *ак,и х^собланадиган табелларга 
солиштирилиб кур ил ади. Агарда ота-оналар тарбияла­
наётган болалар учун бадал олинса, уларнинг ойлик 
маошлари, тарбия олаётган болалар сони ва ни\оят 
бадалларнинг хазинага кирим кдииниши курсатилади. 
Корхона ходимларига транспорт хизмати курсатилса, 
унда йул варакрлари билан текширилади. Операция­
ларни текширишда дебитор карзларнинг уз вак^ида 
хазинага кирим килинишига эътибор бериш керак. Бу 
^исоб-китоблар буйича алохдда оралик далолатномаси 
тузил ади.
Корхонанинг узок; муддатли кредиторлик кздшари- 
ни ва акциялар буйича дивидендларни тулаш буйича 
гуру* коэффициентлари аудиторлар \исо6лашларини 
бозор икгисодиёти шароитида \аётнинг узи такрзо ката­
ли, жумладан:
www.ziyouz.com kutubxonasi


Акциядорларга*. акция 
хдссалари буйича кре- 
диторлик кэрзларини 
т^лаш нисбат коэффици­
ента
Акциядорлар \иссасига 
тоза материал активлар 
^иссаси
Оддий акциялар буйича 
дивиденд туловлар
Оддий ва имтиёзли ак- 
цияларга дивиденд т^лов- 
лари
барча мажбуриятлар 
акция капитали
акция капитали — но- 
материал активлар
акция капитали
бу хужалик операци ялари дан
даромадлар
оддий дивиаендлар суммаси
хужалик операцияларидан д а ­
ромадлар
оддий
дивиденд
суммаси
+
имтиеали
дивиденд
суммаси
1-солиц
тарифи
Хозирги кунда мамлакатимизда акциядорлик ж а- 
миятларида бозор муносабатларига утиш исло\отининг 
жадал амалга оширилиши ва мулкдорлар синфининг 
вужудга келишини х^мда янги булган кимматбадо когоз- 
лар бозорини ташкил цилишни кузда тутиб, дивиденд- 
лардан солик, олинмаслиги норматив ^ужжатларда аник, 
курсатилгандир.
Кредит операцияларкни тафтиш ва назорат килнш
Ишлаб чикариш фаолнятини кенгайтириб, максу- 
лот етиштиришни купайтириб бораётган корхоналар 
асосий воситаларни реконструкциялаш ва янгидан 
КУришда сотиб олишда вактинча давлат «Пахта» бан- 
кининг маблагага му\тож булиб кдлади. Шунда корхо­
налар асосланган \исоб-китоблар билан давлат «Пах­
та» банкига киска ёки узок муддатли ссудалар сураб 
мурожаат кдлади. Бугунги кунда кредит бериш ю заси- 
дан бизнес-режа, суру рта органларининг кафолатлари 
эътиборга олиниб, максадпи текширилиши лозим. Бунда 
хужалик операциялари бухгалтерия учётида «Давлат бан- 
кининг киска муддатли ссудалари», «Махсус ссудалар» 
ва «Узок муддатли ссудалар» каби счётларнинг маълу- 
мотларидан фойдаланилади. Булар бухгалтерия учети- 
нинг журнал-ордер регистрларида кдйд килиб борила- 
ди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Бу операцияларни текшириш, уларни режалашти- 
ришдан кредитга булган талабни айикдаш ва *исоб- 
лаш бошланади. Бу ^исобларнинг тузилишида корхона 
оборот маблагларининг за^иралари тула ^исобга оли- 
ниши зарур. Сунгра давлат банки булимини ссудаси- 
нинг мак,садга мувофик, фойдаланиши, уз ва^гида к,ай- 
тарилишй текширилади. Тафтишнинг охирида давлат 
банки ссудасидан фойдаланишнинг самарадорлиги 
аникланади. Кредит операциялари тафтиш утказиш 
буйича оралик; далолвтномаларини тузиш билан та- 
момланади.
Мамлакатимизда урта ва кичик бизнес ва тадбиркор- 
лик деб каралаётган бир пайтда лизинг шартномалари, 
ички ижара пудрат муносабатлар, турли хил жам- 
гармалар, сугурта органлари, хизмат курсатувчи сервис, 
банк муассасалари билан щсоб-китоблар асосида шарт- 
номавий рацобат курсатишларини ^исобга олиб, уларга 
х^собланмалар ва Уз вактида тулов сугурта ц^йматлари 
аник, аудит текширувидан утказияиши лозим.
Умуман олганда ^исоб-китоб, кредит операцияла- 
рини текшируви давлат а\амиятига эга булганлиги, 
шунингдек пул-кредит системасига катта таъсир курса- 
тиши, фуцаролар турмуш даражасига тутридан-тугри 
таъсири нук^гаи-назаридан кдралиши фойдадан \оли иш 
эмаслигини аудитор уз фаолиятида тула масъуллик би­
лан \и с цилиши лозим. Албатта, бу операцияларнинг 
дастлабки ва бухгалтерия \исобида, жумладан, бошкд- 
рув ва молиявий ^исоботларда Уз ва^гида тула акс 
этгирилиши тажрибали бухгалтердан купрок, билимга 
эга булган аудиторга эслатишнинг \ожати йуцдеб уйлай- 
миз.
www.ziyouz.com kutubxonasi


ТОВАР-МОДДИЙ БОЙЛИКЛАРНИ 
АУДИТ ЩЦ1ИШ
Аудит килиш тартиблари дамда назоратчиларнинг 
вазифалари
Хар бир квиток, х^жалик корхонаси ишлаб чика- 
риш учун зарур товар-моддий бойликлар за^ираларини 
ташкил кдпади ва уни режали равишда т^лдириб бо- 
ради. Кдшшок; х^жалиги ишлаб чицариш хджмининг 
усиб бориши билан ишлаб чикрриш за^ираларининг 
сацланишини рационал ташкил этиш ва улардан унум- 
ли фойдаланишни тула таъминлаш му\им а^амиятга 
эгадир. Бу вазифаларнинг амалга оширилишини \а р
бир хужаликда зарур назорат ишларини омилкорлик 
билан ташкил кдпиш билан эришиш мумкин.
Уларни муваффакиятли 
х&л
этишнинг яна бир йули 
товар-моддий бойликлар тафтишини маълум бир кет- 
ма-кетлик тартибида амалга оширишдир. Тулик, жуж­
жат л и тафтишда ишни омбор х$Ькалигининг ташкил 
этилиши, товар-моддий бойликларнинг сак^аниши ва 
уларнинг \исобга олинишини урганишдан бошлаш, 
кейин хужаликка келиб тушувчи \амма моддий-товар 
бойликлар ва тайёр мах,сулотларнинг кирум кдпини- 
шини ишлаб чиедж ш тармоклари буйича тулик ва Уз 
вацтида амалга оширилишини текширишдан иборат- 
дир.
Шундан сунг товар-моддий бойликларнинг хужа- 
лик \исобидан ало\ида йуналишлар буйича тулик;, Уз 
вакгида ва тутри тежаб-тергаб сарфланиши урганилади. 
Тафтиш ишлари товар-моддий бойликлар захиралари- 
ни ташкил кдпишда мавжуд нормативларга, уларнинг 
сакланишида ало\ида амалдаги инструкцияларга риоя 
цилинишини, хужаликда мавжуд булган ортик;ча то­
вар-моддий бойликларни аникдаш \амда бухгалтерия 
учёти, бухгалтерия, статистика \исобот маълумотлари 
билан тавдослаш билан тугалланади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Омбор хужалягн ташкил этилншининг ва товар-моддий 
бойликларнинг сакланишиии текшириш
Товар-моддий бойликларнинг сак^анишини таъмин- 
лашда ва улардан рационал фойдаланишга эришишда 
омбор хужалигининг турри ташкил этилиши мух,им 
а\амиятга эга. Шунинг учун товар-моддий бойликлар 
тафтишида биринчи навбатда омбор хужалигининг таш­
кил этилишига алохдаа эътибор берилади. Бу ишда 
хал к, назорати гурух, ва постлари х,амда бошкд жамоат 
ташкилотлари назорачиларга катга ёрдам курсатадилар. 
Улар йигим-терим компанияси олдидан омбор хужа- 
ликларининг тайёргарлигини ферма биноларининг чор- 
ва вдшловига тайёргарлигини ва боища объектларга 
рейдлар уюштириб текширишдан утказадилар. Ба^орги 
экиш олдидан урур ва к^чатлар, минерал уритлар, за- 
\арли кимёвий моддаларнинг борлиги, уларнинг сак,- 
ланиши, транспорт воситаларининг, улчов асбоблари- 
нинг тайёргарлиги текширилади.
Хосил йирим-терими олдидан эса омборларнинг 
ма^сулотни сакдаш учун кабул кдлишга тайёрлиги, 
хирмонлар, дон куритиш майдончалари, айвончалар 
\олати, улчов асбоблари, тарози, идиш материаллари- 
нинг етарли микдорда мавжудлигини ва йигим-терим 
даврида зарур булган бошкд объектларни текшириш 
лозим. Чорва кишлови олдидан эса ем-хашак ва бошкд 
озукдларнинг етарлилиги, са*утниши \амда чорвачи- 
лик биноларининг \олати текширишдан утказилади.
Шу асосда хужалик бош бухгалтерига алохдда на- 
зорат функциялари юклатилгандир. Юцорида кдйд цилиб 
утилган тоЬар-моддий бойликларни кабул кдлиш ва 
сакдашга тайёргарлик ишлари, моддий жавобгарлик 
ишларига керакли шахсларни тайинлаш, улар билан 
йур-йурикдар утказиш бевосита бош бухгалтер ишти- 
рокида амалга оширилади.
Омбор хужалигини тафтиш килиш омбор биносини 
ва ундаги зарур асбоб-ускуналарни ха^иций \олида 
куриб чикиш билан бошланади.
Бунда назоратчилар омбор биносининг техник *ола- 
тини (омбор биносининг девор, поллари \олатини (де- 
разаларда т^сик, панжаралари, стеллаж, токча ва бош- 
ка зарур инвентарлар борлигини), керакли Улчов ас­
боблари, тарозилар, х,исоб-жадваллар \амда э\тиёт 
эшиклар ва омбор атрофи майдончалари мавжудлиги­
ни куриб чикддилар.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Товар-моддий бойликларнинг сакланиш \олатини 
текширишда алохдда тур моддий бойликлар, ма^су- 
лотларни сакдаш учун белгиланган тартибда тахлани- 
ши, нормадаги намлик микдори, температуранинг нор- 
мал сакланиб турилиши урганилади.
Хужалик омбори ва бошкд сак^аш жойларида то­
вар-моддий бойликларини кабул килиш ^амда улар- 
нинг хужаликдан чикарилиш операциялари алокида 
диктат билан Урганилади. Бунинг учун ало\ида тур мах- 
сулотларнинг кабул килиниши, хужаликдан чикари- 
лишида кэтнашиб, шу операциялар устидан х,акикий 
назорат урнатиш зарур. Ана шунда моддий техника во- 
ситаларини кабул килиш операцияларида катнашиш 
билан бу бойликларнинг кэбул килинишида мавжуд 
норматив \ужжатлар коидаларига амал килиниш и, 
идишларга кандай солинганлигини, вагонларнинг плом- 
баларини, моддий бойликлар кам келган лолларда да- 
лолатномаларнинг кандай тузилаётганлигини, ма^су- 
лотларни кирим килиш учун тузилган фокжатларнинг 
тугрилигини текшириш мумкин. Ма^сулотлар ва то- 
вар-моддий бойликлар ишлаб чикариш операциялари- 
ни текширишда бу хужалик операциясини амалга оши- 
риш учун асос бор ёки йуклигини, талаб килинган 
\амда \акикий чикарилган ма\сулот микдорининг хуж- 
жатларда тугри ёзилганлигини, шунингдек, бу кирим- 
чиким операцияларини омбор учёти регистрларида 
турри кайд килинишини куриб чикиш лозим.
Товар-моддий бойликларнинг сакланиш жойларида 
дастлабки учётнинг тугри юритилишига ало\ида эъти- 
бор бериш керак, чунки бунда учётнинг яхши йулга 
КУйилмаганлиги натижасида \ар бир угирлик \олатла- 
ри юз бериши мумкин. Бунинг учун омбор учётига 
зарур булган дафтар ва инвентарь карточкаларнинг етар- 
лича мавжудлиги, уларнинг тугри очилиши ва юрити- 
лишини *амда моддий бойликларнинг ойлик ^аракати 
тугрисидаги ^исоботнинг уз вактида тузилиб бухгалте­
риям топширилишини урганиб чикиш лозим. Бундан 
ташкари, товар-моддий бойликлар инвентаризацияла- 
рининг натижаларини солиштириш \амда инвентари­
зация фаркларини \исоб-китобда акс этиши кандай 
амалга оширилишини текшириш керак.
Ни^оят, «Давр сарфлари» бош счётига олиб борил- 
ган инвентаризация фаркларини жиддий текшириб 
куриш зарур. Бу бош счётга олиб борилган камомад 
суммаларини текширишда, комиссияси табиий кама-
www.ziyouz.com kutubxonasi


йиш буйича нормаларнинг туБри кулланишини, иш- 
лаб чикдриш харажатлари камомадлар учун ^акикат- 
дан \а м конкрет айбдор шахе йук^игининг аник экан- 
лигини урганиш керак.
Хужаликларда инвентаризация утказиш тартиб ва 
коидаларига амал кдчинишини текшириш билан бир- 
ликда тафтиш ходи мл ар и кдйта назорат инвентариза­
ция утказишни амалда кенг кулланишлари х_ам мум- 
кинки, бу тафтиш натижаларининг объективлигини 
оширади. Бунда инвентаризация натижалари оралик, да- 
лолатномага мувофик, тафтиш умумий далолатномага 
ёки текшириш маълумотномасига кушилади.
Бугунги кунда моддий ресусларнинг келгуси авлод- 
лар учун зарурлигини зьтиборга олган *олда техноло­
гия жараёнларида тежаб-тергаб фойдаланиш, фан-тех- 
ника таракдиёти, ютукдарининг к,ай даражада ишлаб 
чикдришга жорий цилинишга, чицитсиз технологияга 
товар ишлаб чикарувчилар ва тадбиркорлар, ишбилар- 
монлар алохдда эътибор беришлари лозим. Чунки ке- 
лажакда ватанимиз и*^гисодиётининг баркарор були- 
ши, муста^камлиги бу муаммони тежаморлик асосида 
булишини такрзо к,илади.
Хужаликда ишлаб чикдрилган мадсулотларнинг кирим 
килинишинн текшириш
Катга микдордаги товар-моддий бойликларнинг 
хужаликка келиб тушишини назоратдан утказишда ав- 
вало хужаликнинг узида ишлаб чицарилган ма\сулот- 
ларнинг тулиц ва уз вак^ида кирим килинишига эъти­
бор бериш лозим. Бунда жорий учёт ва назоратнинг 
турри йулга куйилиши му*им а\амиятга эга. Улар ёрда- 
мида ма^сулотлардан конунсиз равишда фойдаланиш, 
уларнинг бузилиши, угирланиши фактларини Уз вак,- 
тида аник^аниб, бундай холларга йул куймаслик тугри- 
сида теги шли шахсларни ого\лантириш имкониятига 
эга булинади. Бу лолларда жужжат л и назорат билан бир 
каторда х^кикий назорат усулларидан фойдаланиш мум- 
кин (назорат инвентаризацияси, лаборатория анализи 
ва бошкдлар).
Хужжатли тафтишда ма^сулотларнинг кирим кдли- 
ниши, сакданиши, улардан фойдаланиш операцияла- 
ри *ар томонлама ва батафеил текшириб чикилади.
Дон, пахта, лавлаги, сабзавот экинлари, картошка 
ва бошца де^кончилик ма\сулотларининг харажатга чи-
www.ziyouz.com kutubxonasi


Кишини тафтиш килиш, бундай ма^сулотларни дала- 
дан жунатиш реестри, йул варак^аси, пахта терими 
туррисида маълумот, кишлок хужалиги ма^сулотлари 
келиб тушиш кундалиги, накладнойлар ва ма^сулот- 
ларни к^бул килиш учун мулжалланган бошка бошлан- 
гач хужжатларнинг ^ак^кийлиги, турри тузилганлиги, 
уларда акс этгирилган операдияларнинг аншушги куриб 
чикдлади.
Келтирилган ^осилнинг хужаликка кирим кддини- 
шининг тулик, ва Уз вакгида бажарилганлигини аник,- 
лаш учун юкррида кайд цилинган хужжатлар, бу ма*- 
сулотларни йигиштирцб олиш учун иш \а к л \исоблаш 
хужжатлари (тракторчининг \исоб варакаси, ме\нат ва 
бажарилган ишлариннг \исоб варак,аси, тракторлар- 
•нинг, юк машиналарининг йул варакаси ва бошка- 
лар) билан солиштириб курилади. Бу масалани Урга- 
нишда ма^сулотларнинг йигим-терим ва кирим кили- 
ниши ишларида катнашган хужалик ишчи ва хизмат- 
чилардан суров хатлари олиш учун 
катта самара 
бериши мумкин. Агарда тафтиш бевосита урим-йигим 
даврида утказилаётган булса, ма\сулот чикишини ин- 
вентаризациядан уТказиш лозим.
Чорвачилик мах,сулотларининг хужаликка келиб ту- 
шишини тафтиш килишда сут 
с о р и м и н и
\исобга олиш 
журнали, кишлок; хужалиги ма^сулотларининг келиб 
тушиш кундалиги, жун киркиш ва кабул килиш дало- 
латномаси, накладнойлар ^амда чорвачилик ма^сулот- 
ларини кабул килиш буйича бошка бошлангич 
хуж-
жатлар формаси ва мазмунига кура текшириб чикилди. 
Мана шу хужжатлар буйича олинган малсулотлар мик- 
дори согилган сигирлар, жуни киркилган куйлар бош 
сони маълумотлари билан солиштирилиб курилади. Агар 
хужжатларда фарк,и аникланса, унинг сабабларини то- 
пиш лозим. Куп ^олларда олинган ма^сулот микдори- 
ни купайтириш учун бу малсулотлар сарфларини баъ- 
зи йуналишлар буйича сунъий равишда ошириш \ол- 
лари учрайди. Шунинг учун мах,сулот х,аракати балан- 
сини тузиб, улардан фойдаланиш эдокжатларини ^ам 
текшириш керак. Бунга бузоцларга ичиришга ва к,айта 
ишлашга сарфланган сут, инкубацияга куйилган ту- 
хум, жунни ювишдан кейин чиккан чик,ит микдорла- 
рини аникдаш мисол булади.
Чорвачилик ма^сулотлари тафтишида хужжатли тек- 
шириш билан бирга албатга кайта назорат инвентари- 
зациясидан ^ам фойдаланиш керак. Айникса, сут сога-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ми, жун кирк,ими, тухум олиш, асал олиш, балиц 
тутишда назорат инвентаризациялар утказиш катта 
С а ­
мара беради. Шунинг учун тафтиш гуру\и ра^бари ол- 
диндан белгиланган бизнес-режа асосида битта ёки бир 
неча фермани танлаб олиб, инвентаризация комисси- 
яси таркибини тузади. С^нг х^жалик маъмурияти би- 
лан келишилган \олда, у ёки бу чорвачилик ма\сулот- 
ларининг кдйта назорат инвентаризациясини утказади. 
Инвентаризация натижалари оралик, далолатнома би- 
лан расмийлаштирилади.
Саноат ва ёрдамчи ишлаб чикдриш тармокдари, 
бошк,а ишлаб чицариш ^амда хужаликлар ма^сулотла- 
рининг тулик, ва уз ва^гида кирим цилинишини таф­
тиш кдчишда ма^сулотларни кирим кдлиш хужжатла- 
рини шу тармок ишчиларига иш \аци *исоблаш \уж- 
жатлари хдмда ма^сулотларни сотиш ва ишлаб чица- 
ришга сарфланиши операцияларини расмийлаштириш 
^ужжатлари билан солиштириб текшириш усуллари- 
дан фойдаланилади.
Четдан олинадиган товар-моддий бойликларни 
текшириш
Четдан сотиб олинган товар-моддий бойликларнинг 
хужаликка келиб тушиши, уларнинг тулик* шунингдек, 
уз вак^ида кирим ^илиниши устидан доимий назоратни 
ташкил кдлишда штатли ва жамоат назоратчилар томо- 
нидан утказиладиган олд^ндан ва жорий хдмда кейинги 
текширишлар муадш роль уйнайди.
Олдиндан утказиладиган назоратда хужаликнинг 
моддий бойликларга б^лган эхд’иёжи, ^исоботи, мол 
етказиб берувчилар билан тузилган шартномалари, мод­
дий бойликларни олиш учун ишончли кргозлари бе- 
рилиш тартиби, моддий бойликларни хужаликка олиб 
келиш муддатлари ва шартлари \амда мол Утказиб бе­
рувчилар билан \исоб-китоб формалари текширилади.
Жорий назорат товар-моддий бойликларнинг хужа­
ликка келиб тушиши ва уларнинг кирим цилиниши 
жараёнларида амалга оширилади. Бу назорат товар- 
транспорт накладнойлари, счёт-фактуралар ва бошца 
^ у ж ж а т л а р н и
текшириш, сунг уларни моддий бойлик­
ларни кирим кдлиш хужжатлари билан солиштириш, 
моддий бойликларни хукук^й долида куриб чик^ш ёки 
инвентаризация утказиш усуллари билан амалга оши­
рилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Юкррида куриб Утилган операциялар хужжатли таф- 
тишда янада тулик, \ар томонлама куриб чикилади. 
Бунда у ёки бу модаий бойликларни сотиб олинишининг 
асосли эканлигига, уларнинг тупик ва уз вактида кирим 
Килиниши \амда бу моддий бойликлардан самарали 
фойдаланишга ало^ида а\амият бериш керак. Хужаликда 
*исоб-китоб ишларини текшириш билан хужалик ва мол 
етказиб берувчи ташкилотл'ар орасидаги муносабатлар- 
ни кУшимча равишда назорат к,илиб бориш лозим.
Товар-моддий бойликларни ало^ида шахслардан со­
тиб олиш \олларига алохдца эътибор бериш керак. Бун- 
дай операциялар барча корхона ва ташкилотларга ман 
этилган, шунинг учун шу хилдаги учраган *ар бир 
операцияни давлат интизомининг бузилиши сифатида 
кайд кдлиб, моддий бойликларнинг кирим килиниши 
ва бу бойликлар учун утказилган х^исоб-китоблар диктат 
билан текшириб чикилади. Кейин эса бу моддий бой­
ликларнинг хужаликдаги кейинги х,аракатини, \ак^кдт- 
да *ам мавжудлигини текшириш керак, чунки улар 
хужаликка олиб келинмаган ва учётда к,албаки акс этги- 
рилган булиши мумкин.
Сотиб олинган ало\ида тур товар-моддий бойлик­
ларнинг тулик, Уз вакгида кабул цилинишини аник- 
лаш учун бу операциялар буйича тузилган ички ва 
ташки хужжатлар \амда моддий бойликлар \аракати 
буйича тайёрланган хужжатлар солиштириб текшири- 
лади. Баъзи пайтларда хужаликлар хужжатда курсатил- 
ганидан кам микдорда келиб тушган моддий бойлик­
ларни кабул килади ва мол етказиб берувчилар жунат- 
ган ма*сулот суммасини тулик тулайдилар. Бундай лол­
ларда камомад сабабларини аникпаш, агар бунда мол 
етказиб берувчилар айбдор булса, уларга тегишли да- 
лолатнома тузиб эътироз билдириш, ортикча туланган 
суммаларни кайтариб олиш чораларини куриш лозим.
Баъзан моддий бойликларнинг мансабдор шахслар 
томонидан узлаштириб олиниши \оллари юз берганда 
омбор счёти дафтари ёки карточкаси маълумотларини 
моддий бойликлар *аракати тУфисидаги маълумотлар 
билан солиштириш, шунингдек, моддий бойликларни 
олиб келиш, тушириш, кабул килиш ишларида кат- 
нашган шахслардан сураш керак. Барча аникданган ман- 
сабни суиистеъмол килиш фактларига ало\ида оралик 
далолатнома тузилади. Бу моддий бойликларни текши- 
ришда аудитор МТБ LIFO ва FIFO (лифо ва фифо) 
услубларини куллашга ало^ида эътибор бериши лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Товар-моддий бойликларнинг сарфланишини текшириш
Кишлок хужалиги корхоналаридаги товар-моддий 
бойликлар \аракати устидан назорат урнатишда, улар- 
нинг сарфланишини доимий равишда текшириб бо- 
риш алохдца урин тутади, Айнан ана шу боск^чда конун 
бузилиши хрллари куп учрайди. Шунинг учун бундай 
фактлар хужаликнинг ва юцори ташкилотлар назорат 
ходимлари томонидан утказиладиган текширишда уз 
вактида аниеданиш и \амда чора курилиши лозим.
Товар-моддий бойликлар сарфланишининг крнуний- 
лиги ва бу операцияларнинг т>три расмийлаштирили- 
шини урганишда моддий бойликларнинг *ар бир тури 
ва гурухини ало\ида йуналишлар буйича олиб бориш 
керак.
Хужаликда ходимларга моддий бойликлар олиш учун 
ишонч к;огози бериш 
к;атьий белгиланган тартибда 
амалга оширилиши лозим. Ишонч кргозларини бериш 
ва улардан фойдаланишни назорат кдлишда хужалик­
да ишонч кргозлари бериш журналининг юритилиши, 
ишонч к;орозларининг махсус тасдик^анган формада 
эканлиги, бу ишлар буйича ^исобот бериш тартиби- 
нинг сакданиши текширилади. Ишонч цогозлари хужа- 
лик ра\бари ва бош бухгалтер имзоси билан ходимлар­
га товар-моддий бойликларини олиш лозимлиги т$три- 
сида асос булувчи жужжат (наряд, счёт) асосида 15 
кунгача муддат берилади. Бунда назоратчилар хужалик­
да ма\сулотларни сотиш, ишчиларга тар^атиш, улар- 
ни сак^аш жараёнларида амалдаги тартиб-к;оидаларига 
риоя цилинишини доимий кузатиб боришлари керак.
Ма^сулотлар сарфланишининг тафтишини мах,су- 
лот турлари буйича, хужжатларни солиштириш \амда 
«Тайёр ма^сулотни к,абул кдпиш», «Уруглик ва ем- 
хашакни сарфлаш» далолатномалари ёзувлари асосида 
ма^сулотлар \аракати балансини текшириш усуллари- 
дан кенг фойдаланиш йули билан амалга ошириш тав- 
сия этилади.
Учёт маълумотларидан ма\сулот сотиш буйича ёзув- 
ларни текширишда аналитик счётлар маълумотларини 
«Реализация», «Харидорлар ва буюртмачилар билан 
\исоб-китоблар», «Ж^натилган товарлар, бажарилган 
иш ва хизматлар», «Тайёр ма^сулот» ва «Материаллар» 
бош счётларидаги маълумотлар билан солиштириб 
к^риш лозим. Бунда хужалик томонидан жунатилган ва 
тайёрлов ташкилотлари кдбул к,илиб олган товар ма*-
www.ziyouz.com kutubxonasi


сулотларнинг огирлик ^амда сифат жи^атлари ораси- 
даги ф арм арга ало\ида эътибор бериш керак.
Тафтиш давомида ма^сулотларнинг бошка канал- 
лар буйича сотилишини дивдат билан урганиш керак. 
Амалдаги конунга кура кишлок, хужалиги корхоналари 
давлат буюртмасини бажаргандан сунг хужалик аъзо- 
ларига \амда де^кон бозорларида сотиш ^уку^ига эга- 
дирлар. Шунинг учун \озирги пайтда картошка, мева, 
сабзавот, полиз ма\сулотларини дехдон бозорларида 
келишилган ба^оларда сотиш амалда кенг кулланил- 
мокда. Бу операцияларни текширишда давлатга м а\су- 
лот сотиш буюртмаларининг бажарилишини, сотилган 
ма^сулотлар сотиш лимитига, нормасига тугри келиш 
ёки келмаслигини аникдаш керак. Бошка сотиш ка- 
наллари оркдли сотилди, деб ф'жжат расмийлашти- 
риш билан баъзи бир жавобгар шахслар айбига к^ра 
булган камомадлар ёпилиши фактлари булмаслиги ёки 
содир этилган Угарликни ма^сулотларни транспорти­
ровка кдпишда камайиши сифатида харажатга чикд- 
риб юборишга йул кУймаслик учун учёт маълумотла- 
рини \амда ало\ида ходимларнинг тушунтириш хатла- 
рини текшириш лозим.
Олиб борилаётган текш ириш ишларида киш лок 
хужалиги ма\сулотларининг барча йуналишлари буйи- 
ча сарфланишининг конунийлиги ва мацсадга муво- 
фик^игини аник^аш билан бирга, улардан унумсиз 
фойдаланишни тугатиш \исобига товар ресурсларини 
оширишнинг мумкин булган микдорини аник^аб то- 
пиш ва буни амалга кулланишини таъминлаш лозим 
булади. Бу масалаларни ^ал этишда хужаликнинг уз 
ишлаб чикдришидан \амда четдан сотиб олинган ем - 
хашаклардан фойдаланишнинг самарадорлигини ош и- 
риш му^им а\амиятга эга.
Куп \олларда к^шлок, хужалиги корхоналарида ем - 
хашак фонди асоссиз равишда озик-ов^ат учун мулжал- 
ланган дон ва бошка товар ма^сулотлар \исобига таш - 
кил этилади, саклаш давомида уларнинг бузилишига 
йул куйилади \амда чорва моллари улар билан унум­
сиз равишда озицлантирилади. Шунинг учун назорат- 
чилар ем-хашак сарфлаш кдйдномаларини текшириб, 
ало^ида тур емларнинг сарфланиши \аки!дийлиги ва 
асослилигини, молларга товар ма^сулотларининг (дон, 
ностандарт картошка, сабзавотлар ва бошцалар) ем 
сифатида сарфланиши фактларини урганишлари керак. 
У ёки бу ем туринданг сарфини расмийлаштирилган
www.ziyouz.com kutubxonasi


жужжат санасига ало\ида эътибор берилади (масалан, 
бузилган товар ма^сулотлари, дагал ва ширали озука- 
лар камомади). Молларнинг алохдда тур ва гуру^ларига 
улар яйловларда бокдлаётган даврда сарфланади деб 
расмийлаштирилган булиши мумкин. Ем-хашакнинг 
\акик,ий сарфи унинг нормаси билан, молларни озик,- 
лантириш даражаси чорва молларининг мах,сулдорлиги 
билан солиштирилиб курилади.
Купинча х^жалик корхонасининг радбарлари к^ш- 
лок, хужалиги ма^сулотлари микдорини купайтириш 
учун кдлбаки равишда уларнинг ишлаб чикдоишга (асо- 
сан молларни озик^антиришга ем сифатида) сарфини 
оширадилар. Назоратчилар *ар бир ма^сулот тури буйича 
ма^сулот \аракати балансини тузиб, ишлаб чикдоиш 
\ажмдаги кушиб ёзиш фактларини аникдаш имконига 
эга буладилар.
Сотиб олинган ем-хашакнинг, биринчи навбатда 
концентрат озикдардан фойдаланишнинг реаллигини 
алохдда дик,к,ат билан текшириш зарур. Бу максадда 
назоратнинг, ем-озик^арнинг омбор, фермаларда мав- 
жуд микдорини \ам да бевосита молларни озикланти- 
риш жараёнида уларнинг сарфланишини к^йта назо- 
рат инвентаризация килиш усулларидан фойдаланиши 
лозим.
Уругликлар ва кучат материалларининг сарфлани- 
ши «Материаллар» счёти, «Асосий ишлаб чик^ариш» 
счётининг «Усимликчилик» субсчёта маълумотлари ва 
бошланрич хужжатлар (урурлик ва кучат материаллари 
сарфлаш далолатномаси, ички х^жалик ишларига тай- 
инланган накладнойлар) уруг сарфланиш нормалари 
асосида текширилади.
Кишлок, хужалиги ма^сулотлари ва хом ашёларини 
х^жаликнинг узида ёки бошде жойда крйта ишлаш 
операциялари «Тайёр ма*сулот», «Асосий ишлаб чик,а- 
риш» ва «Ёрдамчи ишлаб чицариш ва хужаликлар» 
бош счётлари маълумотлари *амда хом ашёни чица- 
риш ва тайёр ма^сулот чицишини акс этгирувчи бош- 
лангич эдокжатлар маълумотлари асосида текшири­
лади. Бунда щ ) бир хом ашё ва ма^сулотни кдйта иш­
лаш тури хдмда партияси буйича амалдаги норматив- 
лардан ва *ужжатларни солиштириб текшириш усул­
ларидан кенг фойдаланилади.
Назорат-тафтиш и шл ар ид а органик ва минерал 
уритлардан к,андай фойдаланилаётганини урганишга 
етарлича а^амият бериш керак. Маълумки, уларнинг
www.ziyouz.com kutubxonasi


энг куп йУкрлиши сэдушш жараёнида бузилишидир, 
шу сабабли назоратчилар асосий эътиборини шунга 
к,аратишлари лозим. Бунинг учун хужалик оладиган 
кимёвий дориларнинг 
р
ва^гида ва тулиц олиб ке- 
линишини \амда уларнинг тупрокда солиниш опера- 
дияларини текшириш лозим. Купинча инвентаризаци- 
яда угитларнинг бузилиши натижасида камомадлар 
чикканда, уларни ишлаб чик_ариш харажатларига чи- 
КЭриш доллари учрайди. Бу далилларни минерал, орга­
ник, бактериал Уштлар, за\арли химикатлар ва гер- 
бицидлардан фойдаланиш далолатномаларини куриб 
чициш, уларни технологик харита \амда агрономия 
учёти маълумотлари билан солиштириш йули билан 
аницлаш мумкин.
Текшириш давомида аникутнган угитларнинг нор- 
мал сарфланиш *ажмлари ало^ида кдйдномага ёзиб 
борилади, кейин шу асосда хужалик ^исобот маълумот- 
ларига тегишли узгартиришлар киритилади ва айбдор 
шахсларни жавобгарликка тортиш чоралари курилади.
Катгик ёнилгилар сарфланишини текширишда улар­
ни таркдтиш нормаси ва ёнилги турлари буйича (утин, 
торф, кумир ва бошкд) сотиш бадоларига амал кдли- 
нишига эътибор берилади. Текширишда хужалик ра\- 
барларига, мутахассисларга ва бошкд ишчиларга асос- 
сиз равишда кдтгик, ёнилгининг бепул берилиши дол- 
лари ани^ланиши мумкин. Бундай долларда назоратчи­
лар бу операциялар утказилган сана, берилган ёнилги 
тури, микдори ва бадоси, ёнилгени олган шахслар- 
нинг фамилияси \амда у цайтариш лозим булган сум­
ма микдори акс эттирилган ^айднома тузадилар. Ёнил- 
ридан унумсиз фойдаланиш (бошк,а ташкилот ва шахс- 
ларга сотиш) фактларида бадоларнинг турри эканлиги 
текширилади.
Нефть ма\сулотлари сарфини текширишда асосий 
эътибор ёкдпги ва мойлаш материалларининг тежал- 
ганлиги учун моддий кизиктириш ва ортик,ча сарф- 
ланганлиги учун моддий жавобгарлик масалаларига 
царатилади. Бунинг учун ало^ида тур нефть мадоулот- 
ларининг \акик.ий ва норма буйича сарфини (машина- 
трактор парки томонидан бажарилган иш \ажмини 
^исобга олган долда) солиштириш, бажарилган ишлар 
ва сарфланган ёкдлги микдорини назорат улчов килиш, 
текшириш утказилаётган пайтда мавжуд нефть мадоу- 
лотларини кайта назорат инвентаризация кдлиш усул- 
ларидан кенг фойдаланилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Ветеринария дори-дармонлари ва биопрепаратлари 
сарфланишининг хдкдонийлигини текширишда бирин- 
чи навбатда камёб моддий бойликларни (спирт, пре- 
микслар ва бошца) назоратдан утказиш зарур. Бунинг 
учун кдйта назорат инвентаризациялари, ветеринария 
экспертизаси утказиш \амда годиций сарфларни улар- 
нинг нормалари билан солиштириб к^риш лозим.
Хужаликда курилиш ва ремонт материалларининг 
сарфланишини диктат билан текшириш керак. Бунда 
ноёб курилиш ва ремонт материаллари инвентариза­
ция кдлинади, зарур лолларда эски ^акдкдй фойдала- 
нишни анивдаш учун уларнинг сарфланиши юзасидан 
назорат утказилади. Курилиш ва ремонт материаллари 
сарфланишининг к,онунийлиги, мак,садга мувофивди- 
ги ва реаллигини аникдаш методикаси, лимит-забор 
хариталар, юк хатлар, машиналарни таъмирлаш учун 
носозлик цайдномаси \амда курилиш-таъмирлаш иш- 
ларини утказиш учун тузилган смета ^ужжатларини, 
прорабнинг ^исоботларини текширишга асосланади.
Моддий бойликларнинг \ацик^й сарф микдорини 
сметалар ёки назорат улчов материаллари билан со­
л и ш ти р и б , назоратчилар учёт маълумотларининг 
тодикдйлигини аникдашлари лозим. Кам ба\оли ва тез 
эскирувчи буюмларни ^исобдан чик,аришда улардан 
фойдаланиш муддатларининг тугаганлигига эътибор бе- 
рилади. Бу предметларни \исобдан чикдриш далолат- 
номаси албатга уларнинг хизмат муддати ва уларни 
тугатиш даврида олинадиган материалларни кирим 
кдпиш эоокжатлари билан солиштирилиб курилади.
Товар-модций бойликлар норматив захираларининг 
сакланишинн текшириш
Ишлаб чикдриш жараенини нормал давом этти- 
ришга имкон берадиган товар-моддий бойликларни ке- 
ракли \ажмда режалаштириш бу бойликлардан сама- 
рали фойдаланишга имконият яратади. Хамма к^шлок, 
хужалиги корхоналарида моддий бойликларнинг тур- 
лари буйича норматив размерлари бир хил методика 
асосида ишлаб чикдпади. Назорат-тафтиш ишларида 
нормативларнинг сакданиши, нормативдан ташк,ари 
х?жалик учун кераксиз булган материаллар мавжудли- 
ги аникланади.
Бундай текширишлар бугун хужалик йили давоми- 
да узлуксиз олиб борилиши лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Олдиндан амалга ошириладиган назоратда товар- 
моддий бойликларнинг *ар бир группаси буйича ре- 
жалаштирилаётган йил охирига *амда *ар бир квар- 
талга ишлаб чик^риш за^иралари нормативларининг 
тутри урнатилганлиги текширилади, Бунда утган йил- 
да товар-моддий бойликларнинг *ак^к,ий ишлатилган 
микдори ва у ёки бу моддий бойликларнинг уртача 
колдиги ани^ланади, режалаш тирилаётган даврда 
сарфланиш микдори, улардан фойдаланишни яхши- 
лаш чоралари топилади *амда амаддаги курсатмалар 
асосида квартал ва йил охирига захира нормативлар 
урнатилади. Бундай назорат ишлаб чик^риш зах,ира- 
ларининг асосли режалаштирилишини ва бу за*ира- 
лардан самаралирок, фойдаланиш ини таъминлайди. 
Товар-моддий бойликлар зах,иралари ва тайёр м а\су- 
лот ишлаб чикдриш *ажми орасидаги нисбатни дои- 
мий равишда кузатиб бориш жорий назоратнинг са- 
марали усулларидан бири \исобланади. Ицтисодий 
хуЪкалик юритиш натижасида асосий ишлаб чик^риш 
\ажми усиши билан моддий за*иралар микдори нис- 
батан камайиши лозим. Бу моддий бойликларнинг 
ишлаб чик,арилган ма^сулот бирлигига т$три келувчи 
микдорини ,\исоблаш билан аникданади.
Товар-моддий бойликлар буйича назорат-тафтиш 
ишлари амалга оширилгандан с^нг, *ар бир моддий 
жавобгар шахе буйича оралик. фактлари расмийлашти- 
рилади.
АСОСИЙ ВОСИТАЛАРНИ АУДИТ ВА ТАФТИШ ЦИЛИШ
Аудит ва тафтиш кдпиш тартиби, назоратчиларнинг 
асосий вазифалари
К.ИШЛОК, 
хужалик корхоналарининг ишлаб чикдри- 
шида хужалик ва молия фаолиятида асосий воситалар 
моддий-техник база хисобланади. Хозирги ицтисодий 
исло^отлар амалга оширилаётган жараёнда у халк х$Ька- 
ликларидаги сингари амалга оширилади.
Айник,са хужалик операцияси содир булмасдан ол- 
дин утказилган назорат энг му*им жавобгарлик ф унк- 
цияси корхона радбарлари, мутахассислари зиммасига 
юклатилади. Бундай назоратни утказишда назоратчи- 
лар хужаликка олинадиган асосий воситанинг ик^тисо- 
дий жи^атдан максадга мувофик; эканлигини улардан 
фойдаланишда цандай ишларни амалга ошириш л о -
www.ziyouz.com kutubxonasi


зимлиги, кимнинг жавобгарлигига берилиши, нщоят, 
кдй тартибда курикланиши курсатилади.
Асосий воситалар структурасида актив х^собланган 
тракторлар, комбайнлар, кишлок хужалик машинала- 
ри, автомобиль ва транспорт воситаларидан фойдала- 
нищда амалдаги коидаларига риоя кдпиниши, хужа- 
сизлик каби салбий \одисаларнинг келиб чикишига 
йул куймаслик масалаларига эътибор берилиши ло- 
зим.
Жорий назоратни амапга оширишда чам олдиндан 
Утказиладиган назорат сингари ички хужалик назора- 
тини угказиш катта а^амиятга эгадир. Бундай назорат 
корхона рздбари, мутахассислари, жамоат ташкилот- 
лари томонидан утказилади. Агарда текширкшда мо- 
лия-кредит ташкилотларининг вакиллари катнашса, 
назорат ва тафтишнинг таъсирчанлиги янада ошади. 
Бунда хужжатли тафтишнинг методларидан фойдала- 
ниш яхши самара беради.
Асосий воситалар структурасида актив \исобланган 
тракторлар, комбайнлар, кишлок хужалик машинала- 
ри, автомобиль ва транспорт воситаларидан фойдала- 
нишда амалдаги коидаларига риоя кдлиниши, хужа- 
сизлик каби салбий додисаларнинг келиб чикишига 
йул куймаслик масалаларига эътибор берилиши ло- 
зим.
Жорий назоратни амалга оширишда \ам олдиндан 
Утказиладиган назорат сингари ички хужалик назора- 
тини утказиш кагга а^амиятга эгадир. Бундай назорат 
корхона радбари, мутахассислари, жамоат ташкилот- 
лари томонидан утказилади. Агарда текширишда мо- 
лия-кредит ташкилотларининг вакиллари катнашса, 
назорат ва тафтиш нинг таъсирчанлиги янада ошади. 
Бунда эдгажатли тафтишнинг методларидан фойдала- 
ниш яхши самара беради.
Асосий воситалар кдйта инвентаризациядан Утка- 
зилаётганда бинолар, иншоотлар, узатувчи мослама- 
ларнинг ишлатишга ярокдилик даражаси, келгусида 
яна кднча вацт ишлатиш мумкинлиги кабиларга катта 
эътибор берилади. Текшириш давомида корхонада иш- 
лаб чикариш булинмалари буйича жойланиши, тула 
кувватдан фойдаланиш, техник жихатдан каровнинг 
ташкил килиниши, уларнинг комплект ва техник а^во- 
ли чукур урганилади.
Сунгра, асосий воситаларнинг корхонада амалдаги 
инвентаризация утказишда инструкцияга мувофик вакг
www.ziyouz.com kutubxonasi


ва турлари жи^атидан амал кдлиниши урганилади. Агар- 
да камчиликлар аникушнса, тезлик билан унинг олди 
олиниши лозим.
Шуни кайд цилиш лозимки, назорат асосан техник 
мутахассислар томонидан купрок, утказилса, тафтишда 
эса назорат-тафтиш ходимлари фаол катнашадилар ва 
моддий зарар етказиш \оллари учраб колса, уни тик- 
лаш чоралари курилади. Сунг бу ишлар юридик ж и \ат- 
дан расмийлаштирилади. Асосий воситалар тафтиш 
кдлинаётганда бухгалтерия учётида, уларнинг \ар ак а- 
тини корхоналар ва хужаликлараро корхоналардаги тас- 
дик^анган классификацияси буйича акс эттирилиши 
чу кур урганилади. Асосий воситаларга инвентар но- 
мерларининг берилиши, моддий жавобгар шахсларга 
бириктирилиши, уларга бериладиган техник жихдти- 
дан характеристикасини кУрсатувчи паспортларнинг уз 
вактида \амма реквизитлари асосида юритилиши ка- 
билар текширилади.
Шунингдек, асосий воситаларни тафтиш килишда 
дастлабки учёт ва бухгалтерия учётидаги акс этгири- 
лишига ало^ида эътибор бериш керак. Бунда инвента­
ризация якунлари буйича комиссия тузган протокол- 
ларининг юритилишига, асосий воситалардан фойда- 
ланиш муддатларига риоя кдчиниши жиддий ургани­
лади.
Агарда асосий воситалардан хужасизларча фойдала- 
ниш \оллари учраб колса, дар\ол оралик; далолатно- 
малари тузил ади. Бундай далолатномалар моддий жа­
вобгар шахслар буйича ало\ида-ало*ида тузилади. Сунгра 
улар корхона буйича тузилган тафтишнинг умумий да- 
лолатномасига илова кдлинади ва далолатноманинг мат- 
нида *ам умумлаштирилиб курсатилади.
Асосий воситаларнннг хужаликка келншини ва 
корхонанинг ишлаб чицариш булинмалари уртасида 
так.снмланишинн текширнш
К,ишлок хужалик корхоналарида кенгайган такрор 
ишлаб чикдоишни давом эттириш учун ме^нат курол- 
лари \исобланган асосий воситаларни тулдириш, ре­
конструкция кдгсиш му^им а^амиятга эгадир. Асосий 
воситалар асосан хужаликка куйидаги манбалар \и с о - 
бига, яъни хужаликнинг уз мабла™ *исобига (аморти­
зация фонди, фойдадан ажратмалар ва бошк,а фондлар 
*исобига) марказлашган капитал сарфлар ва бепул
www.ziyouz.com kutubxonasi


банк кредит \исобига олиниши мумкин. Шу манбалар 
х,исобига асосий воситалар сотиб олиниши, янгидан 
К У р и л и ш и
(пудрат ва хужалик йули билан), бошк,а кор- 
хоналардан бепул олиниши мумкин. Асосий восита- 
ларнинг келишини тафтиш килганда, уларнинг юкори- 
даги каналлардан келиши хдкикий ва хужжатлар назо- 
рати асосида текшириш лозим.
Асосий воситаларнинг хужаликка келиши текши- 
рилганда уларнинг амалдаги конун ва коидалар асоси­
да олинишига, курилишига эътибор берилади. Шунинг- 
дек, асосий воситаларни сотиб олишга ва куришга 
зарур маблагларнинг молиялаштирилиши кабилар урга- 
н ил ад и. Бунда аввало хужаликнинг шу хилдаги зарур 
асосий воситалар билан таъминланиши, техник унум- 
лилик даражаси жи^атидан \озирги кундаги ишлаб чи- 
кариш талабига жавоб бера олиши текширилади.
К,ишлок, хужалик корхоналарида асосий воситалар 
*исобланган бино ва иншоотлар капитал 
КУрилиши 
х^собига барпо кдиинади. Бино ва иншоотлар кирим 
килинишини текшириш уларнинг лойи^а-смета *уж- 
жатларини куришдан бошланади. Сунгра бино ва ин- 
шоотларнинг капитал курилиш бизнес режасига ки- 
ритилиши, молиявий маблаглар билан таъминланиши, 
курилишнинг ик^исодий максадли булиши ва к,ону- 
нийлиги текширилади. Шунингдек, бино ва иншоот- 
ларнинг курилиш муддатларига, уларни кдбул комис- 
сияси томонидан уз вакгида, сифатли кабул кдпиш 
учун тузилган далолатномаларига, бунда улар курсат- 
ган камчиликларнинг тузатилган ёки тузатилмаганли- 
гига акамият берилади.
Шундан с^нг асосий воситаларнинг корхона балан- 
сига уз вакгида киримга олиниши текширилади. Кдбул 
килинган асосий воситанинг кдбул килиш далолатно- 
масидаги техник тавсифномаси смета-лойи*адаги тех­
ник характеристикага таккослаб курил ад и. Шунингдек, 
асосий воситаларнинг кдбул кдлинишини текширган- 
да уларни кабул кдпиш буйича далолатномада курса- 
тилган камчиликларнинг бартараф килинишига ало- 
хдца эътибор берилади. Хар бир асосий воситанинг 
кабул комиссияси томонидан синаб кабул килиниши, 
барча бино ва иншотларнинг техник коидаларига му- 
вофик тугри монтаж килиниши, асосий воситалар клас­
си ф икац иям буйича киримга олиниши, нихрят ин- 
вентарга номер берилиши ва бошлангич бакосининг 
турри аникданиши ало\ида-алохдда текширилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Маълумки, асосий воситалар корхоналарга юкори 
ташкилотлардан бепул берилиши мумкин. Бундай асо­
сий воситалар текширилганда уларнинг бошланиш ба- 
\оси, эскириши, амортизация суммалари, кабул ко­
миссия томонидан воситалар т^гри ба^оланиши Урга- 
нилади. Шунингдек, асосий воситалар корхонага бе­
пул келиши мумкин. Бундай асосий воситаларнинг \ам 
туда киримга олиниши, жавобгар шахсларга бирикти- 
рилиши урганилади.
Кишлок; хужалик корхоналарнинг трактор, автомо­
биль, кишлок ужал и к машиналар билан таъминлани- 
ши. Таъминот тизими ташкилотлари томонидан амалга 
оширилади. Техник воситалар асосан киш лок хужалик 
корхоналари билан таъминот ташкилотлари уртасида 
тузилган шартномалар асосида олинади.
Назоратчилар кишлок хужалик машина ва куролла- 
рининг хужаликка келишини текширганда олди-сотди 
муносабатларида шартномаларга муддат ва б а\о ж и\а- 
тидан риоя килинаётганлигини урганадилар. Бунда тех­
ник воситаларнинг олинишида назоратчилар уларнинг 
туда комплект келиши, Уз вакткда асосий воситалар 
сафига киримга олиниб, жавобгар шахсга бириктири- 
лишига алохдда эътибор бериши керак. Куп лолларда 
трактор, автомобиллар, кишлок, хужалик машиналари 
ва куроллари билан комплект э\гиёт кисмлар, инвен- 
тарлар келади, уларнинг «Материаллар», «Кам ба^оли 
ва тез тузийдиган буюмлар» бош счётларига даромад 
К.ИЛИНИШИ текширилади.
Агарда хужаликка асосий восита юкори ташкилот- 
нинг буйруш билан келадиган булса, бундай операция- 
лар тегишли буйруклар ва иккала хужалик уртасидаги 
асосий воситаларни кабул килиш далолатномасига му- 
вофик амалга оширилади. Бу асосий воситалар \ам кор- 
хонада жавобгар шахсларга бириктирилади. Мамлака- 
тимизда «Корхона (бирлашма) \ а кида* г и конунда 
курсатилганидек, корхоналар ортик,ча асосий восита- 
ларини сотиш хуку ки га эгадирлар.
К^п йиллик дарахтлар \ам асосий воситалар сифа- 
тида кабул килинади. Бунда асосий эътиборни барпо 
этил ган бог-роптрнинг тула гектарлар асосида були- 
ши *исобга олиниши лозим. СУнгра досилга киргунга- 
ча ёш дарахтлар харажатлари, айрим бог ташкил килин- 
ган майдонлар буйича булишлиги кай тартибда \исоб- 
га олиб борилганлиги текширилади. Ш унингдек, 6
of
майдонлари буйича бошлангич баланс кийматининг
www.ziyouz.com kutubxonasi


т$три аник^аниши чукур урганилади. Хар бир барпо 
кдлинган майдонлар камида 10—15 гектар булса, яхши 
натижа беради, худди мулкий асосий воситалар синга- 
ри, улар х,ам моддий жавобгар шахсларга бириктири- 
лиши лозим. Эксплуатация Уз вак.тида мутахассислар 
иштирок этган махсус комиссия далолатномаси билан 
цабул килиниши керак. Агарда асосий воситалар кири- 
мида камчиликлар аншдшнса, жавобгар шахслар буйича 
оралик, далолатнома тузилади.
Н азорат даврида корхонанинг ишлаб чикдриш 
булинмалари уртасида алмашувини куриш керак. Ай- 
рим \олларда баъзи корхоналарда асосий воситалар- 
нинг нотУфи, объектив талаб даражасини хисобга ол- 
масдан так,симлаш хрллари учраб туради. Агарда асо­
сий воситалар шахсий манфаатларда фойдаланиш дол­
лар и учраб крлса, унда етказилган зарар аниеданиб, 
жавобгар шахсдан тУла ундирилиши лозим.
Асосий воситаларнинг хужаликдан чик,ишини назорат 
ва тафтиш килнш
Кишлок. хужалик корхона ва бирлашмаларида асо­
сий воситалар маълум муддат давомида фойдаланил- 
гандан сунг, улар эскириши натижасида хужалик \исо- 
бидан чикдрилади. Агарда хужаликдан асосий восита­
ларнинг чикиши сабаблари урганилса, улар куйидаги 
лолларда амалга оширилади: куп йиллар ишлатилиши 
натижасида ярок;сиз булганда, тула эскирганда, ишла- 
тишда самара бермай к;олганда, сотилганда, бепул бош- 
кр корхоналарга берилганда ёки табиий офат туфайли, 
моддий жавобгар шахслар масъулиятсизлиги натижа­
сида авария булганда, ушрланганда хужалик баланси- 
дан чицарилади.
Асосий воситалар давлат корхона (бирлашма)си 
тугрисида жамоа хужаликларда эса шу хужаликда кабул 
ьуишнган Уставга мувофик, ^исобдан чикдрилади. Асо­
сий воситаларнинг ^исобдан чик^арилиши текширил- 
ганда хужаликда объектив буйича ёки х,ар бир восита- 
дан самарали фойдаланилганлиги \исобга олиниши ло- 
зим^
Утказилган назорат ва тафтишдан мацсад асосий 
воситаларнинг тула эскиришидан олдин ёки самарали 
фойдаланилмасдан аввал хужалик балансидан чик^риб 
юборилишининг олдини олишдир. Шунинг учун \ам
назорат доимий ва йил давомида бир тартибда амалга
www.ziyouz.com kutubxonasi


оширилиши керак. Амалда кишлок хужалик корхона- 
ларида асосий воситалар йил охирида бир марта ба- 
лансдан чикарилмокда, лекин бу ишга яроксиз асосий 
воситаларга амортизация *исобланиши натижасида иш- 
лаб чикарилаётган ма^сулот таннархининг ошиб кети- 
шига сабаб булаётир.
Асосий воситаларнинг хужалик балансидан чики- 
шини назорат ёки тафтиш кил ганда энг асосий эъти- 
бор хужалик операцияси содир булишдан олдин утка- 
зиладиган назоратга каратилиши лозим. Текширищда 
асосий воситаларнинг хужалик балансидан чикишини 
расмийлаштирувчн комиссия булиши керак. Бундай 
\айъат корхоналарида ра\барнинг буйругига мувофик, 
жамоада эса аъзолар умумий й и тп и ш и ёки вакиллар 
йигилиши карорига мувофик тузилади. Хайъат тарки- 
бига корхона ра\барининг уринбосари, бош бухгал- 
терлар ва бош ка тармок мугахассислари киритилади.
Асосий воситаларнинг хужаликдан чикишини назо­
рат килганда жорий назорат формасидан кенг фойдала- 
ниш зарур булади. Бунда назоратчилар хужалик баланс- 
дан чикарилаётган асосий воситаларнинг кар бирини 
техник жи\атдан х,акикий х,олида куриши лозим. Назо- 
ратда асосий эътибор асосий восита кандай *олатда ва 
муддатда хужалик балансидан чикарилаётганига кара- 
тилади. Айникса, пахтачилик хужаликларида трактор- 
лар, кишлок хужалик машиналари, пахта териш маши- 
налари куп холларда етарли микдорда иш бажармасдан 
факат уларнинг хужаликда булган муддатига кэраб чи- 
Карилиш холлари учраб туради. Шунинг учун асосий 
воситалар хужаликдан чикарилаётганида уларнинг тех­
ник паспортлари, юритилишига, далолатнома тузили- 
ши, тасдикланишига катта эътибор берилиши лозим.
Агарда асосий восита тула эскирмасдан ёки узи 
бажарадиган иш \ажмини бажармасдан чикарилаётган 
булса, унинг сабаблари чукур Урганилади. Хужаликдан 
чикаётган асосий воситага \исоблаш амортизация сум- 
маси тугри хисобланганлиги текширилади. Иморат ва 
иншоотларнинг эса элементларига (пойдевори, девори 
ва ёпилиши) эътибор берилади. Агарда куп йиллик 
дарахтлар 70 фоизгача сийраклашиб косил бермай кол- 
ганда уларни жорий тафтиш килиш ва хужалик балан­
сидан чикариш мумкин.
Хужжатли тафтишда хужаликдан чикаётган асосий 
воситанинг хамма хужжатлари курилади, бунда комис­
сия тузИлганлиги тутрисидаги буйрук ёки кдрордан бош-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лаб, тафтиш кдпинаётган даврда балансдан чикдри- 
лаётган хдр бир асосий воситанинг техник \олати, фой- 
даланиш буйича кУрсаткичлари, хужаликдан чикдриш 
далолатномаси формасига риоя килиниши, далолатно- 
ма реквизитлари текширилади. Асосий восита хужа- 
ликка келганидан чиккднига кддар цандай фойдала- 
нилганлигига эътибор берилади. Иморат ва иншоотлар 
хужаликдан чикдрилганда, уларни бузишдан олинади- 
ган инвентарь ва материалларнинг тула кирим кдяин- 
ганлиги текширилади.
Агарда асосий восита хужаликдан табиий офат на- 
тижасида чикдрилса, унинг учун сутурта кдйтими олин- 
ганлиги ёки олинмаганлиги, текширилади. Асосий пода 
ва ишчи *айвонлари хужаликдан чикдрилганда улар- 
нинг бокувга к^йилиши ёки тугридан-тугри сотили- 
шига эътибор берилади. Бордию улар суйилган булса, 
гушт ва гушт ма^сулотларининг тула даромадга олини- 
ши текширилади. Асосий воситалар сотилган булса, 
унда унинг корхона учун зарур эмаслиги, ортикчали- 
ги, сотишда комиссия томонидан ба\онинг тутри бел- 
гиланиши,*унга амортизация суммасининг цай дара- 
жада \исобланганлиги назорат цилинади. Асосий воси- 
таларнинг хужаликдан чик^ши урганилганда уларнинг 
хужаликда булиши ва ишлатилишидан корхонага кан- 
дай фойда ёки зарар келганлиги текширилади.
Асосий воситалардан фойдаланишни текшириш
Маълумки, корхоналар ишлаб чикдриш жараёнида 
асосий воситалардан ме^нат куроллари сифатида фой- 
даланадилар. Асосий воситаларнинг ишлаб чикдриш 
жараёнларида истеъмол килиниши амортизация аж- 
ратмалари суммаси микдорида амалга оширилади. Асо­
сий воситаларнинг бошлангич к^йматига нисбатан 
\исобланадиган амортизация сумма нормалари Узбе- 
кистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тас- 
дикланган ягона нормалар асосида \исобланади ва, 
бир томондан, асосий воситалар ишлатиладиган тар- 
мокдарда ишлаб чикдрилаётган мах,сулотларнинг тан- 
нархига киритилса, иккинчи томондан, жисмоний ва 
маънавий эскиришини тиклаш, асосий воситаларни 
реконструкция кдпиш, тулдириш учун корхона амор­
тизация фонди ташкил кдлинади. Назоратчилар асо­
сий воситаларга \исобланган амортизацияни шу нук- 
таи назардан текширадилар.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Амортизация ажратмалари киш лок хужалик корхо- 
наларида \а р ой амортизация \исоблаш ведомости, 
\исобланган амортизация суммаларини так,симлаш ве- 
домостига мувофик, бухгалтерия учётида акс эттирили- 
ши маблагларидан унумли максадларга мувофик, *амда 
крнуний жи^атидан фойдаланилиши текширилади.
Амортизация суммаларини *исоблашда асосий эъти- 
борни улардан унумли фойдаланишга царатиш лозим 
булади. Бунда хужаликдаги асосий воситаларнинг ой 
бошидаги цолдоти, ой давомида келиши, кетиши ва 
колдигига эътибор берилади.
Амортизация суммалари асосий воситаларнинг тур- 
ларига караб хдсобланиб борилиши эътиборга олинган 
\олда бино ва иншоотлар буйича баланс кдйматидан 
*исобланса, унда трактор, кушиток. хужалик машина- 
лари, автомобиллар буйича норма асосида хисоблана- 
диган амортизация суммаси режада курсатштган иш 
\ажмига таксимланади, сунг *ар бир иш бирлигига 
^исобланиб, ишлаб чикарилаётган ма^сулот таннархи- 
га киритилиб борилади. Назоратчилар \а р бир хужалик 
буйича иш бирлигига эталон гектар (сеялкалар буйича 
— экилган майдонга, косилка ва грабеллер, комбайн- 
ларга эса йигиб олинган майдонга) ту ф и белгилан- 
ганлигини урганадилар.
Бу турдаги асосий воситалардан фойдаланишнинг 
унумли ёки унумсиз булганлиги х,ар бир эталон трак­
тор, автомобиль ва комбайнлар буйича йиллик бажа- 
рилган иш миедори аввало, режа, сун ф а эса базис 
ёки олдинги йилларга такдосланади. Назоратчилар трак­
тор, автомобиль, комбайнлар буйича улардан фойда- 
ланишининг бош^а курсаткичлари (смена коэффици­
ента, юк билан босилган йул, норма-смена, бажарил- 
ган ишларнинг таннархи)ни Урганиш асосида назорат- 
ни амалга оширадилар.
Назоратчилар амортизация ажратмаларини текши- 
раётганда асосий воситалар учун ^исобланаётган эски- 
риш суммаларининг туфи ^исобланаётганлигини ало- 
^ида урганадилар. Назорат жараёнида асосий эътибор 
трактор, автомобиль, комбайн ва к,ишлок, хужалик ма- 
шиналари буйича режадаги амортизация суммасини, 
хакикатдан бажарилган иш \аж м ини *исобга олган 
\олда *исобланишига царатилади.
Асосий воситаларга амортизация \исоблашни тек- 
ширишда асосий воситаларнинг хужаликка келиши ва 
кетиши х,исобга олинади. Кдбул кдлинган асосий во-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ситалар учун амортизация уша ойдан кейинги ойнинг 
биринчи кунидан, хужаликдан чикдан асосий восита- 
лар буйича эса балансдан чицарилгандан кейинги ой 
биринчи кунидан, бошлаб -фстатилади. Агарда аморти­
зация кам \исобланган булса, кушимча хисобланади, 
агарда ошик,ча ^исобланган булса унда «кизил ёзув» 
билан корректировка кдлинади. Бунда *ам бир асосий 
воситалар учун амортизация *исоблаш ведомости ту- 
зилади.
Хисобланган амортизация суммаларининг «Амор­
тизация фонди» бош счёт субсчётларида акс этгирили- 
ши назорат килинади.
Тафтиш охирида амортизация фонди маблаглари- 
нинг оборот, маблаЕпари турадиган агросаноат банки- 
даги хисоб счётда вак^ида кдйд кдпиб турилиши тек- 
ширилади. Амортизация ажратмаларини назорат кдлиш- 
да олдиндан утказиладиган, жорий ва кейинги назорат 
формаларини уйгунлаштириб тафтиш утказиш >.аксад- 
га мувофикдир.
Асосий воснталарнн таърифлаш учун килинган 
сарфларнн текшириш
Аудиторлар асосий воситалардан фойдаланишни 
текш ириш да, улардан иш латилиш и натижаларига 
кдраб, экстенсив юкланишини ва интенсив юкланиш 
коэффициентларини билиб хисоблаб чицсалар ва бу- 
нинг учун куйидаги формулалардан фойдаланса, мак- 
сад га мувофиц б^лур эди:
Тф — асосий воситанинг белги- 
К экстенсив юклама _
ланган муддатда ишлаган вакти 
коэффициента 
Т к — асосий воситанинг кален­
дарь ёки режим фонд вахди
Пф — *ацикд!й ишлаб чицарилган 
мах,сулот ёки бажарилган иш \ажми
Пн — имкониятга к^ра ма\сулот 
ишлаб чикариш и ёки бажариши 
мумкин б^лган иш \аж ми
Бундай коэффициентлар энг илгор технология ас- 
боб-ускуналари, трактор ва кишлок хужалик машина- 
лари учун алохдда-ало*ида \исоблаб чикдлиб хулосага 
киритилиши лозим.
Ишлаб чик,ариш жараёнида к;атнашаётганда асосий
К интенсив юклама 
коэффициента
www.ziyouz.com kutubxonasi


воситалар узининг физик долатини сакдаб долгани 
долда аста эскириб боради ёки деталлари (кисмлари) 
ишга ярок,сизланиб, бутунлай ишлатиб б^лмайди. Бун- 
дай долатларда асосий воситалар техник каровдан утка- 
зил ади, жорий ёки капитал ремонт цилинади ва ярок- 
ли долга келтирилади.
Корхоналар эса бундай ишларни бажариш учун маъ- 
лум харажат киладилар. Олдинги икки иш, яъни тех­
ник кдров ва жорий ремонт учун сарфлар асосий фао- 
лият маблаглари ^исобидан амалга оширилади, бу сарф­
лар асосий воситалар хизмат кддадиган тармок, ишлаб 
чицариш булинмалари технологик харита, линия-\apa- 
жатларида к^рсатилиб, чикдрилаётган ма^сулот тан- 
нархига киритилади.
Ишлаб чицариш жараёнида асосий воситалардан са- 
м а рал и фойдаланишнинг бирдан-бир т>три й^ли трак­
тор паркининг таъмирлаш устахонасини, автомобиль 
паркининг ички хужалик ^исобига кучирилишидир. 
Ички хужалик ^исобига кучирилган ишлаб чикдриш 
булинмасининг бажарган иши шартнома ёки бадо асо- 
сида белгиланиши лозим. Бунда албатта ижара пудрати 
ёки жамоа пудрати каби ме^натни ташкил кдлиш шакл- 
ларидан яхши натижа кутиш мумкин.
Асосий воситаларни капитал таъмирлаш, юдорида 
э.йтилганидек, амортизация фонди \исобига амалда 
оширилади. Капитал ремонт сарфлари ^ар бир асосий 
восита б^йича алохдда-алощда х^собга олиниб, амор­
тизация фондидан допланади. Тегишли счётлар маълу- 
мотларини бухгалтериянинг жорий ва йиллик ^исобот- 
ларидаги маълумотларига так^ослаш билан тафтиш ту- 
галланади.
Асосий воситалар ремонтини назорат кил и шла ол- 
диндан утказиладиган, жорий ва кейинги назорат фор- 
маларидан кенг фойдаланиш мумкин. Агарда асосий 
воситалар ремонтини тафтиш килишда айрим камчи- 
лик ёки мулкни талон-торож кдпиш фактлари аник- 
ланса, оралик далолатномалари тузилиб, \ар бир мод- 
дий жавобгар шахслар курсатилади. Тафтишнинг уму- 
мий даполатномасида эса бундай далиллар умумлаш- 
тирилиб ёзилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


МАВЖУД ЧОРВА МОЛЛАРИНИНГ 
БОШ С О Н И Н И ВА ХАРАКАТИНИ АУДИТ 
ВА ТАФТИШ 1ДО1ИШ
Аудит ва тафтиш цилиш тартиби х,амда 
назоратчиларнинг вазифалари
Кдшхлок, хужалик ма^сулотлари ишлаб чи^аришни 
купайтириш вазифасини амалга оширишда чорвачилик 
тармога салмокуш урин тутади. Шунинг учун бу м у ^ м
тармокринг ривожланишига ало\ида эътибор берили- 
ши лозим. Чорва молларининг сонини ва улардан оли- 
надиган ма^сулотларни тафтиш ва назорат кдлишнинг 
асосий вазифалари: чорва моллари бош сонининг тула 
сакданишини, молларни бок^ш ва озикдантириш ша- 
роитини, пода обороти ^амда зотининг яхшиланиши- 
ни, молларнинг х^жаликка даромад кдлинишини *амда 
уларнинг катга гурух^арга кучирилишида, банк кдли- 
нишида ва хужаликдан чикдрилишида амалдаги тар- 
тибга риоя этилишини хдмда чорвачиликда зоотехника 
ва бухгалтерия учётининг тугри йулга к^йилишини тек- 
ширишдир. Бу вазифаларни амалга ошириш учун назо- 
рат-тафтиш иш ларини куйидаги кетма-кетликда олиб 
бориш тавсия этилади. Аввало хужаликда чорвачилик 
тармогининг ташкил этилиши, чорва молларининг мод- 
дий жавобгар шахслар кррамогига бириктириш тарти- 
бини, уларни савдаш, ози^лантириш шароитини урга- 
ниб чи^иш лозим. Кейин инвентаризация утказиш би- 
лан моллар бош сонининг тула сакданиши текширила- 
ди. Бу ишлар тугатилгач хужаликка келаётган моллар­
нинг тулик, ва Уз вацтида даромад кили ниши, пода 
обороти режасининг бажарилиши текширилади. Бунда 
молларни мажбуран суйиш ва уларнинг харом улиши 
\олларига ало\ида эътибор бериш лозим.
Чорва молларининг хужаликда жойланиши, уларни 
сацлаш ва озш^лантириш шароитларини текшириш. Хужа­
ликда чорва молларининг тафтишини утказишда авва­
ло, уларнинг хужалик адуди буйлаб жойланиши ва 
моддай жавобгар шахсларга бириктирилиш тартиби би­
www.ziyouz.com kutubxonasi


лан танишиш, кейин эса уларни саклаш \амда озик,- 
лантириш шароитларини Урганиш лозим. Олдиндан 
утказиладиган назоратда х^жаликнинг жорий ва биз­
нес режаларида чорвачиликни ривожлантиришга цан- 
дай ахамият берилаётганлиги, молларни ало\ида ёш ва 
жинс гурухлари буйича кайси фермаларда жойлашти- 
риш, мехнатни ташкил этишнинг, сацланишининг кан- 
дай шакл ва тизимларини куллаш режалаштирилаёт- 
ганлиги, чорвачилик бинолари, уларнинг машина ва 
ускуналар билан таъминлаш буйича кдндай тадбирлар- 
ни амалга ошириш к^зда тутилаётганлиги текшириб 
курилади.
Х$Ькаликда чорвачиликни ривожлантиришнинг ре- 
зервларини аницдаш учуй урганилган бир неча йил- 
ларнинг курсаткичларини илгор х^жаликлар натижа- 
лари билан солиштириб куриш билан чорвачиликда 
прогрессив технология хрмда молларни саклаш ва озик- 
лантиришнинг илгор усулларини куллаш имкониятла- 
ри кдаириб топилиши зарур. Чорва моллари инвента- 
ризациясйнинг ре жал и равишда Утказилиб туришини 
текшириш учун учёт ва назорат ходимларининг зарур 
бухгалтерия хамда зоотехник учёти хужжатлари билан 
таьминланганлиги урганилади.
Жорий назорат давомида чорва молларининг х$Ька- 
лик \удуди буйича кдндай жойлаштириш, чорвачилик 
бинолари капитал курилиши режаларининг бажарили- 
ши, ишлаб чикдриш жараёнларининг механизацияла- 
ниш даражаси, чорвачилик биноларида зооветерина­
рия талабларига кай даражада амал килиниши текш и- 
рилади.
Бунинг учун жорий учёт маълумотларини текш и­
риш билан бирга, моллар бош сони, ем-хашак ва о зи к
колдикдари инвентаризация килинади, м олларни 
*акикий озиклантириш даражаси рацион билан тек- 
ширилади. Бузокларнинг ва четдан сотиб олинган мол- 
ларнинг тулик ва вактнда даромад цилинишини, улар­
нинг ало\ида моддий жавобгар шахе кэрамогога б и- 
риктирилишини жорий назорат килиб бориш чорва 
молларининг тулик сакпанишини таъминлашда катта 
самара беради.
Хужжатли тафтишда чорвачилик тармок/трининг 
жойлашиши, ихтисослашуви ва концентрацияланиши, 
режа курсаткичларининг асослилиги, унинг бажари- 
лиш даражаси, чорва молларининг хужалик территория- 
си буйича *ак,икий жойланиши, молларни саклаш ш а-
www.ziyouz.com kutubxonasi


роити ва озикдантириш даражаси урганилади. Текши- 
ришда хужаликнинг ишлаб чикариш молия режаси ва 
йиллик ^исоботи маълумотларидан, чорва моллари 
\аракатини х,исобга олиш дафтари, инвентаризация 
руйхати, ем-хашак сарфлаш ведомости, чорва молла­
ри ва паррандалар ^аракати туррисидаги \исобот хуж- 
жатларидан ва зоотехник учёти регистрлари маълумот­
ларидан кенг фойдаланилади.
Чорва молларининг саклаш \олатини туларок аник,- 
лаш учун тафтиш давомида кайта назорат инвентари- 
зациялар утказиш тавсия этилади. Инвентаризацияда 
орти^ча чиккан чорва моллари хужалик х^собига ки- 
рим кдлинади, камомад эса айбдор шахслар зиммаси- 
га ёзилиб, ундириб олинади.
Инвентаризация натижаларига оралик, далолатнома 
тузилиб, кейин бу маълумотлар тафтиш умумий дало- 
латномасига кушилади.
Чорва молларининг хужаликка даромад килиниши- 
ни текшириш. Чорва молларининг бош сонини ва ^ара- 
катини тафтиш килишда текширилаётган давр мобай- 
нида хужаликка кУшилган барча молларнинг тупик, ва 
Уз вак^гида даромад килинишини диктат билан куза- 
тиш лозим. Хужаликка чорва молларининг кушилиши 
йуллари, бу хужаликнинг уз чорва молларидан наел 
олиш, адолидан ва бошкд хужаликлардан сотиб олиш 
\амда бокдпаётган молларнинг тирик вазнини усти- 
риш. Чорва молларининг купайишини доимий равиш- 
да олдиндан жорий ва э^ужжатли назорат кдпиб бориш 
зарур. Чорва молларининг олдиндан утказиладиган на- 
зорати хужаликда зоотехника ва бухгалтерия учётини 
тутри йулга куйиш билан амалга оширилади.
Жорий назоратда хужалик чорва молларидан олин- 
ган наелларини ва сотиб олинган молларни тусатдан 
инвентаризация килиш усулидан купрок. фойдаланиш 
зарур. Бу инвентаризация натижалари учёт маълумот- 
лари билан солиштириб курилиб, хужаликка кУшилаёт- 
ган чорва молларининг кирим килинишининг тупик- 
лиги аникданади. Чорва молларининг купайиш даври- 
да: сотиб олинган моллар хужаликка кУшилган пайтда 
бундай инвентаризациялар Угказиш кагга самара бера- 
ди. Жорий назорат давомида текширишнинг инвента­
ризация утказиш усулини \ужжатлар асосида кушиб 
олиб бориш назоратнинг объективлигини оширади, 
хужаликда чорва молларининг сакланиши туррисида 
етарлича тулик, маълумот олиш имконини беради. Хужа-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ликда чорва молларининг купайиши ва уларнинг тУфи 
даромад килинишини хужжатли тафтиш килишда би- 
ринчи навбатда молларнинг кочириш вакти ёзилади- 
ган журналдан уларнинг тугиш пайти аникланади. 
Сунгра бузокларни кирим цилиш далолатномаси, \ай - 
вонлар ва паррандалар х,аракатини хисобга олиш даф- 
тари маълумотлари билан бу маълумотлар солиштириб 
курилиб, тугалган бузокларнинг туфи кирим кдлини- 
ши ан и клан ад и.
Тугалган бузокларнинг тулик ва Уз вактида кирим 
Килинмаслик 
фактларини, ем-хашак сарфлаш кайдно- 
маси маълумотларини молларнинг бош сони маълу­
мотлари билан солиштириб куриб аниклаш мумкин. 
Текширишда шунингдек, учётда бузокларнинг тирик 
вазннинг туфи курсатилишига \ам а^амият бериш мум­
кин. Амалда моллар тирик вазнининг усишига юкори 
иш хаки олиш учун янги туталган бузокларнинг ваз- 
нини камайтириб курсатиш \оллари учрайди. Бундай 
суиистеъмол \оллари ёш молларнинг тутилгандаги учёт­
да курсатилган вазнини норматив вазнига солишти- 
риш йули билан аникланади. Янги тугилган \айвон 
болаларнинг норматив вазнлари: бузок, — 20—30 кг, 
чучка боласи — 0,8—1,2 кг, кУзи ва улок — 2—4 кг, 
жужа — 35 ф , урдак ва товук — 50 ф , гоз жужаси — 
100 ф . Тафтиш давомида кирим килинмаган х,айвон 
болалари аникланган фактларга алохида ведомость ту- 
зиш лозим.
Ахолидан цатьий шартнома асосида сотиб олинган 
молларнинг тулик, ва Уз вакгида даромад кдлинишини 
аниклаш учун сотиб олиш далолатномаси кар томон- 
лама урганиб чикилиб, бу хужжат курсаткичлари ем- 
хашак ведомости, моллар вазнини улчаш ведомости, 
хайвонлар ва паррандалар каракати какдда кисобот ва 
бу харакатларни хисобга олиш дафтари маълумотлари 
билан солиштириб текширилади. Бун га сотиб олинган 
моллар бош сонинниг крнчалигини аниклаш билан бир- 
га, уларнинг тирик вазнининг тУфи курсатилишини 
хам текшириш керак, бунинг учун бир даврда тузил- 
ган катьий шартнома далолатномалари хайвонларнинг 
вазнини улчаш ведомости билан солиштириб куриш 
лозим. Зарур хрлларда эса кайта назорат инвентариза­
ция (молларнинг инвентарь номерлари буйича) утка- 
зилади. Бошка хужаликлардан сотиб олинган моллар­
нинг тулик кирим килинишини текшириш хам худди 
шу тартибда амалга оширилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Ёш чорва молларининг катга гуру^ларга утказили- 
шини текшириш. Чорва молларининг харакатини таф- 
тиш ва назорат кдлишда чорвачилик мах,сулотлари иш- 
лаб чи^ариш ва сотиш шартнома ва буюртмаларининг 
бажарилишини, \айвонлар бош сонининг усишини 
.\амда уларнинг наслини яхшилашни таъминловчи ик^и- 
содий, ташкилий ва ишлаб чикдриш технологик тад- 
бирлар тизимининг ишлаб чи^илганлигини текшириш 
лозим. Хужаликда подадаги сигирларни крчиришда 
зоотехника талабларига амал кдпинишига ало\ида 
адамият бериш зарур. Бунинг учун бир неча йиллик 
маълумотлар: хайвонларнинг уртача наел бериши, улар­
нинг уртача сакданиш фоизи, к,очиришга куйилиши- 
нинг -$ртача муддатлари асослилиги аник^анади. Ол- 
диндан утказиладиган назоратда чорва молларида ялпи 
наел олиш даври бощланиши олдидан х^жалик ферма- 
лари, отарларининг бу мавсумга шайлиги текширила- 
ди (сутка давомида навбатчилик ташкил кдпиниши, 
туриш булимларини тайёрлаш ва бошкдпар). Жорий на­
зорат давомида *айвонларнинг катга гуру\ларга уткази- 
лиш ини, бу операцияларни амалга ошириш муддатла- 
рини доимий равишда текшириб бориш катта самара 
беради. Бунда назоратчилар ёш чорва молларинниг уз 
вацтида кирим цилинишларини, подани т^лдирувчи 
ёш молларнинг асосий подага кучнрилишини ва к,ари 
\айвонларни асосий подадан «берк» килиш операция- 
ларини текшириб боришлари лозим. Ало\ида шахслар 
томонидан асосий поданинг ма^сулдорлигини ошириб 
курсатиш учун наел берган ёш \айвонни асосий подага 
к^чйрмаслиги ёки ма^сулдор мол калбаки равишда бо­
ку вдаги моллар гуру^ига «^тказилиши» мумкин. Шу- 
нинг учун асосий подани тулдириш учун мулжалланган 
ёш молларнинг бош сонини, ма^сулдор хайвонларнинг 
асосий подадан берк кдлинишини текшириш керак.
Хайвонларнинг катта гуру\ларга к^чирилишининг 
хужжатли тафтиши «Устиришдаги ёш ва бокувдаги чор­
ва моллари» бош счёти, «Асосий воситалар» бош счёти 
маълумотлари, \айвонларни гуруздан бошк^ гуру^га 
утказиш далолатномаси хамда ишлаб чицариш, режа, 
бухгалтерия ва статистик маълумот, зоотехник учёта 
регистрлари маълумотлари асосида амалга оширилади. 
Бухгалтерия счётларидаги ёзувларни бир гурухдан бош- 
кд гуру\га утказиш далолатномасининг маълумотлари- 
ни текшириш билан бу операдияларнинг реаллиги 
ва мак,садга мувофиедиги аник^чанади. Хайвонларнинг
www.ziyouz.com kutubxonasi


катта гурухларга Утказилишини текширишни уларнинг 
инвентарь номерлари б^йича, кичик ёш гурухидан бош- 
лаб, то уларни асосий подага ёки бокувдаги подагача 
булган ^аракатини урганиш асосида амалга ошириш 
лозим. Бунда тутилган пайтда кирим килинмаган хай- 
вон боласи кейинчалик фермада \айвонлар ва парран- 
далар харакати хисоботига к^шилиши холлари учраши 
мумкин. Бундай лолларда бу молларни хужаликка да- 
ромад кдлиш, улган хайвонларга далолатномаларнинг 
расмийлаштиришини ва айбдор шахсларни ани^даш 
зарур.
Баъзи лолларда, масалан, ало\ида мол гурухлари- 
дан олинган махсулот микдорини ошириб к^рсатиш 
учун, хайвонларни гурухдан бошк,а гурухларга калбаки 
равишда кучириш фактлари учрайди. Бундай фактлар 
учраганда х,айвонлар ва паррандаларни бир гурухдан 
бошкд гурухга кучириш далолатномаси, бухгалтерия 
ва зоотехник учёт маълумотлари билан солиштирилиб 
бу операциялар кушимча равишда урганилади.
Хужжатли тафтишда аникданган к,онун бузилиши 
фактлари учун хайвонларни бир гурухдан бошк;а гу- 
рухга кучириш далолатномасининг номери, санаси, 
унда акс эттирилган моллар бош сони, молларни бошкд 
гурухларга кучиришдаги кушиб ёзишлар курсатиш би­
лан алохида ведомость тузилади.
Хайвонларнинг хужаликдан чицишини назорат 
ва тафтиш цилиш
Хайвонларнинг хужаликдан чикдош операциялари- 
нинг асосий й^налишлари: сотиш, х$Ькаликда с^йиш, 
алмаштириш, мажбуран с^йнлиши, харом ^лиши ва 
чорва молларининг Угирланиши б^либ, текширишда 
ана шуларга эътибор бериш лозим. Ш унингдек, тек­
ширишда хайвонларнинг бош сони, тирик вазни, се- 
мизлик даражаси, зотлилиги ва баланс к,ийматига, 
уларнинг ишлаб чикдриш хамда ёш ва жинс гурухла- 
ри, инвентарь номерларига жиддий ахамият берилади.
Хайвонларнинг сотилиши буйича олдиндан утказила- 
диган назоратда сотишнинг алохида йуналишларига ту­
зил ган курсаткичларнинг реаллиги аникланади, тайёрлов 
ташкилотлари билан мол сотиш учун тузил ган шартнома- 
лар, ундан ортик^а сотиш хисоб-китобларнинг асосли 
эканлиги урганилади. Жорий назорат бевосита моллар ва 
паррандалар сотиш давомида амалга оширилади. Хужа-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ликнинг гуигт учун мол сотиш шартномасининг бажари- 
лиши, сотиш операцияларининг хакдк,ийлиги устидан 
назорат урнатилади. Бунингучун молларнингбошсонини 
уларни сотиш учун жунатиш олдидан хамда йил давомида 
бевосита тайёрлов ташкилотларига топширилаётган пайтда 
текшириб куриш лозим.
Бу операциялар амалга оширилганидан кейин хуж- 
жатлар асосида Утказиладиган назорат ва тафтиш то­
вар-транспорт накладнойларини, тайёрлов ташкилот- 
лари томонидан берилган квитанцияларни урганиш 
хамда бу хужжатларни \айвонлар ва паррандаларнинг 
фермадаги хисоботи, уларнинг х,аракатини хисобга 
олиш журнали, № 9-журнал-ордер ва № 9-ведомости, 
статистик ва бухгалтерия хдсоботлари маълумотлари 
билан солиштириб текшириш усуллари асосида утка- 
зил ади. Тафтиш давомида сотилган молларнинг тирик 
вазни ва семизлик даражасини \ужжатларда бир-бири- 
га мос келишига эътибор бериш лозим. Чунки, бунда 
семиз молларни кам вазнлиси билан алмаштирилиши, 
тайёрлов ташкилотларида моллар вазнининг нототри 
Улчаниши фактлари булиши мумкин. Хайвонларнинг 
хужаликдан чикдшини бошкд каналлар буйича хам ти- 
зимли назорат килиб бориш зарур.
Асосий текшириш манбалари сифатида хайвонлар 
ва паррандаларнинг хужаликдан чикдш далолатнома- 
си, бухгалтерия ва зоотехника учёти регистрлари, хужа- 
ликнинг ишлаб чи^ариш, молларни суйишда Уртача 
гушт чик^иши тутрисида к^лланма маълумотларидан 
фойдаланилади. Жорий текшириш давомида алохдда 
молларни назорат суйиш методини кУллаш мумкин. 
Хайвонларни суйишдан олинган махсулотларнинг ки- 
рим кдяинишининг туликдигини аник^аш учун юкори- 
даги хужжатлар ва кулланма маълумотлари асосида мах- 
сус ведомостлар тузилади. Бу ведомостларда хар бир 
суйилган мол буйича тирик вазни, семизлик даража- 
си, хакрткий олинган гушт ва боннца махсулотлар мик- 
дори ва нормаси курсатилади.
Асосий подани тУлдириш учун мулжалланган ва зот- 
ли ёш молларнинг суйилиш фактлари учраганда, бу 
операцияларни дикдат билан кушимча равишда урганиб 
чикиш зарур, чунки уларда хужасизлик билан алмашти­
рилиши каби фактлар яширинган булиши мумкин.
М олларнинг мажбуран суйилиши далолатномала- 
рини хам дикдзт билан текшириб куриш лозим. Бу 
Холларда мажбуран суйилган молларга махсус ведо­
www.ziyouz.com kutubxonasi


мость тавсия этил ад и. Ведомостда суйилган моллар тури 
ва гуру^и, с^йилиш муддати, инвентарь номери, бош 
сони, тирик вазни, семизлиги, мажбуран с^йилиш са- 
баби (ветеринарнинг диагнози), молнинг баланс ций- 
мати \амда моддий жавобгар шахе курсатилади. Маж­
буран суйиш операцияларининг реаллигини аникдаш 
учун \айвон ва паррандаларнинг х^жаликдан чик,ари- 
лиш далолатномасининг \ак^
1
к^йлигини, т$три тузил- 
ганлигини, далолатноманинг маъсул шахслар томони- 
дан тасдикданганлиги текширилади.
Мажбуран суйилган моллардан олинадиган ма*су- 
лотларнинг амалдаги нормаларига риоя килинишини 
куйидаги жадвал асосида аник^аш максадга мувофик, 
б^лади. Бу жадвалнинг т^лдирилиши назоратчиларга 
чорва молларнинг суйилишидан гушт ва гушт ма*су- 
лотларининг олиниши т^ррисида анализ учун т^лик; 
маълумотларни беради.
Нарпай туманная ги «Зарафшон» жамоа х^жалигида 19...—19...
йнллар давомила с^йнлган моллардан медсулот олнш б^йнча 
солнштириш ведомости
%
2
Х
а
й
в
о
н
л
а
р
н
и
н
г 
ту
р
л
а
р
и

с
е
­
м
и
зл
и
ги
ва 
и
ш
л
аб
ч
ю

р
и
ш
б
^
л
и
н
м
а
с
и
Бо
ш
с
о
н
и
Н
о
р
м
а 
б
у
й
и
ч
а 
г?
ш
т 
т
о
гш
ш

р
и
ш
и
Т
и
р
и
к
о
г
а
р
л
и
г
и
Тир
ик
в
а
зн
и
га
н
и
с
б
а
т
а
н
ф
о
и
з 
х,
и
со
би
да
И
X
Нормага
нисбатан
И
м
зо
с
и
кам
оишк,
5
а
о
5
2
с
у
м
м
а
а
1
я
2
с
у
м
м
а
1.1. ферма 
Ю ^ о р и с е м и з -
ликдаги корамол- 
лар
2.2. ферма 
У р тач а 
с е м и з -
ликдаги цорамол- 
лар ва х,оказлар
Ревизор-бухгалтер 
Бош-бухгалтер 
Бош зоотехник 
Моддий жавобгар шахе
www.ziyouz.com kutubxonasi


Баъзи холларда молларнинг суйилишини, уларнинг 
харом улиши тарикдсида хужжатлаштириш ва чикдан 
махсулотлардан конунсиз равишда фойдаланиш факт- 
лари учрайди. Бу фактларни суйилган моллар териси, 
гушти ва бошк,а махсулотларини тусатдан инвентари­
зация кдлиш , тузилган чорва молларига берилган ин­
вентарь номери билан жорий йилда тугилган ёш мол­
лар номерларини солиштириб текшириш, хэром улган 
молларга куйилган диагнозни ветеринария жихатидан 
текшириш усулларини куллаш билан аникдаш мумкин. 
Тафтишда харом улган молларнинг яширилганлиги 
аникланганда улар суйиш далолатномаси билан рас- 
мийлаштирилади.
К^ш лок хужалик хэйвонларининг табиий офат ва 
йирткич хэйвонлар хужумидан нобуд булиши фактла- 
ри учраганда, бу холларда махсус комиссиянинг туз- 
ган далолатномасига эътибор берилади. Далолатнома 
тузувчи комиссия таркибида бетараф вакил булиши 
лозим. Бунда назоратчилар юк,орида курсатилган дало- 
латномани диктат билан урганиб чикддилар, зарур хол­
ларда далолатнома тузишда цатнашган бетараф таш- 
килий вакилни сурок, кдпиш, махаллий, гидрометео­
рология хизмати маълумотларидан фойдаланиш мум­
кин. Халокатга учраган хай вон терисидан ва бошк,а 
махсулотлардан хужаликда мумкин кддар фойдалан- 
ганлиги, нобуд булган хай вон учун хужаликка сугурта 
кдйтимларининг туланишига алохида эътибор берили- 
ши зарур.
Хужаликда содир булган урирлик ёки йук;отилиши 
сабабли юзага келган омиллар камомади назоратчилар 
томонидан диктат билан урганиб чикдлиши лозим. Би- 
ринчи навбатда камомадларга тузилган далолатнома- 
нинг хакдекдйлиги хамда реаллиги аникданади. Бунинг 
учун далолатнома тузилган кун, комиссия таркиби, 
далолатномадаги имзоларнинг х акд ^й л и ги , бошлан- 
рич учёт маълумотларининг хайвонлар ва паррандалар 
харакати туррисидаги маълумотлар билан мос келиши 
текшириб кур ил ад и. Зарур холларда бу ишга алоцадор 
шахслардан сурок; утказиш, улардан ёзма равишда 
курсатма олиш мумкин. Хужаликда нобуд булган ёки 
угирланган молларнинг кдойматини айбдор шахслардан 
ундириб олиш тадбирининг сакданиши алохида Урга­
ниб чикдпади.
Агарда бу камомад суммаларини хужалик хисобига 
олиб бориш холлари анихланса камомад суммасини
www.ziyouz.com kutubxonasi


айбдор шахслар \исобига олиб бориш ва ундириб олиш 
чоралари курилиши лозим.
Чорва молларининг пода обороти \амда сигирлар- 
дан бузок; олинишини текшириш. Пода оборот б^йича 
режа курсаткичларининг бажарилишини тафтиш цилиш 
\ар бир тур ва жинс гуру\лари б^йича чорва моллари 
\аракатининг режа ва ха^икий курсаткичларини со- 
лиштириш йули билан а мал га оширилади. Бунда чорва 
молларининг зотлилик таркиби ва пода структурасини 
туддириш курсаткичлари молларнинг гушт ма\сулдор- 
яиги курсаткичларини ицтисодий анализ кдлиб урга- 
нилади.
Пода оборотининг режа ва хакдкдй курсаткичлари­
ни бу тартибда урганиш поданинг т^лдирилишини ях- 
шилаш ва моллар ма\сулдорлигини ошириш резервла- 
рини топиш имкониятини беради. Текшириш давоми- 
да ан и ^ ан ган бу резервлар х^жаликда чорвачилик иш- 
ларини яхшилаш учун таклиф сифатида расмийлаш- 
тирилиб тафтиш умумий далолатномасига к^шилади.
Тафтиш сифатида назоратчилар бухгалтерия ва ста­
тистик \исоблар маълумотларининг хак^цийлигини тек- 
шириб куришлари лозим. Бунинг учун чорва моллари­
нинг жорий \исобда маълумотларини бухгалтерия, ста­
тистик хисобот маъдумотлари билан солииггириб куриш 
тавсия этилади. Агарда курсаткичлар орасида фарк. аник- 
ланса, бухгалтерия учёти регистрлари ва бошлангич 
Хужжатлар, тугилган х,айвон болаларини кирим к,илиш 
далолатномаси, молларни бир гуру\дан бошкд гуру\га 
^гказиш далолатномаси, товар-транспорт накладной- 
лари, № 9-журнал-ордер ва № 9-ведомости, молларни 
кочириш журнали ва бошк^ \ужжатлар текширишга 
жал б кдпинади.
Чорва моллари буйича инвентаризация натижалари 
бухгалтерия учёти маълумотларида такдосланиб, со- 
лиштирма ведомостлар билан кам ёки ошик, эканлиги 
аннкданади ва оралик, далолатномалари ёзилади. Таф­
тиш охирида оралик, далолатномалари *амда маълу- 
мотлардан умумий далолатнома учун фойдаланилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


КОРХОНАЛАРДА МЕХНАТ САРФИ ХДМДА УНГА *АК 
Т ^Л А Н И Ш И Н И АУДИТ ВА ТАФТИШ КИЛИШ
Т е к ш и р т п тарти б и ва назоратчиларнинг асоснй 
вазифалари
Ме*нат ресурслари му^им ишлаб чикарувчи куч 
булиб, такрор ишлаб чикариш жараёнини ташкил 
этишда катта урин тутади. Ишлаб чикариш буйича биз­
нес режа ва технология топширик^арининг бажариди- 
ши маълум даражада ме\нат ресурсларидан фойдала- 
ниш даражасига боншедир. Корхона (бирлашма) т$три- 
сидаги конунга мувофик х,ар бир корхона ва ташки- 
лотларда ме^натни ташкил кдпиш, унга *ак тулаш 
устидан назорат олиб бориш мехмат жамоалари томо- 
нидан амалга оширилиши лозим.
Текшириш жараёнида накд пулларнинг хазинага 
тугри ва т^лик, равишда кдбул кдлиниб олишига ало- 
*ида а^амият бериш лозим. «Пахта» банки булимлари- 
дан олинган пул маблагларининг кирим килиниши тек- 
ширилаётганда хазина дафтаридаги хазина кирим ор- 
дери, чек счётидан кучирмаси (выписа)даги ёзувларга 
солиштириб к^рилади. Бунда \ар бир хужжатдаги ёзув- 
лар к^рилиб, теги шли суммаларга белги куйилиб ке- 
тилади. Белгиланмай колган суммалар топилса, бу хуж- 
жатлар ёзувлари орасидаги фарк, ало^ида урганилиб, 
сабаби аникданади. Бунда хужаликка кирим кдгшнмас- 
дан колган банкдан олинган накд пул суммалари аник- 
ланса, айбдор шахсларни жазога тортиш ва улардан 
хужаликка келтирилган зарарни ундириб олиш учун 
оралик далолатнома тузилиши шарт. Тафтиш давомида 
чек дафтарчаларининг олиниши, сакданиши х,амда ха- 
зиначи банкдан накд пул олиш учун бораётганда чек 
ёзилиши тартибини урганиш лозим. Бунга амалдаги 
коидадан бирор четланиш булса, бу \акда тафтиш уму- 
мий далолатномасида кдйд килиниб, хуЬкалик бош бух- 
галтерларига мавжуд камчиликларни тугатиш топши- 
рилади. Хамма чек дафтарчалари факат хазинада сак- 
ланиши ва махсус балансдан ташцари «Кдтъий *исоб- 
ли бланкалар ва инструктив материаллар» счётида 
хисобга олиб борилиши керак.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Хужалнк субъектларида меднат сарфи ва тод 
туланишини аудит кдпиш
Маълумки, ме^нат сарфи, бир томондан, товарлар 
(иш, хизмат)лар к,ийматини вужудга келтирса, иккин- 
чи томондан, халк истеъмоли вужудга келтиришда хо- 
димларга ишчи кучи сарфи учун ме\нат \аци эвазига 
ишлаб чицаришни харакатлантирувчи куч сифатида 
кдралишини талаб кдпади.
Аудит текширувини утказиш тартиби ва назоратчи- 
лар олдидаги вазифалар. М е\нат ресурслари техноло­
гия жараёнида ишлаб чикдришни \аракатга келтирув- 
чи, актив куч булса, бошкд томондан, мамлакат, ва- 
тан, \удуд, крлаверса, текширилаётган корхона учун 
бугунги техника прогресси даврида катта интеллектуал 
кувватдир.
Корхонани ташкил кдпиш гояси тадбиркорга кели- 
ши б планок, бошкд ишлаб чикдриш кучлари сифатида, 
малакали ишчи, мутахассисларни уюштириш, бизнес- 
режа б^йича ме\натни ташкил кдлиш, унга ме^нат 
сарфи ва сифатига кдраб \а к тулаш каби муаммолар 
кундаланг вазифа б^либ туради. Шу сабабли ишлаб 
чикдришни бизнес-режага киритиш ва технология топ- 
ширикларининг бажарилиши к^п даражада ме^нат ре- 
сурсларидан самарали фойдаланишга богликдир. Хужа- 
лик субъектларини ташкил кдпиш, иш юритиш тугри- 
сидаги меъёрий \ужжатларга мувофик, корхона, таш - 
килотларда ме\натни ташкил килиш, унга \ак, тулаш, 
ходимларни моддий ва маънавий рагбатлантириш Рес- 
публикамиздаги а\олининг ночор кдтламларини кучли 
ижтимоий химоялаш кабилар кдттик назорат к,илини- 
шини талаб цилади.
Аудит текширувининг мак;сади—ме^натни 
т у ф и ,
ил- 
мий ташкил кдлишни, иш вак^тидан унумли фойдала- 
нишни, товар (иш хизматлар) к^йматида ме\нат сар ­
фи сигимини пасайтиришга кдратилиши лозим.
Мехмат сарфи ва унга \ак, тулашни тафтиш к,илиш- 
нинг асосий вазифалари ме^нат сарфи 
т у ф и с и д а г и
амалдаги конун ва доидаларга риоя килинишини, мех,- 
натни илмий ташкил этиш \амда унга хак, тулашнинг 
тизимлари асосида ме^нат ресурсларидан фойдаланиш- 
нинг самарадорлигини янада ошириш резервларини 
аник^аб топишдир. Бу вазифаларни бажариш учун ав- 
вало хужаликда ме\нат ресурсларидан фойдаланиш ре- 
жаларининг асослилиги, иш х,ак^ (ме^нат ^аци) ф о н -
www.ziyouz.com kutubxonasi


дининг илмий асосда турри ташкил этилиши, амалда- 
ги к,онун ва кридалар асосида ишлаб чикдрилган хамда 
белгиланган тартибда тасдикданган мех,натга \ак, тулаш 
тугрисидаги Низом ва ички тартиб цоидаларининг мав- 
жудлиги текширилади. Кейин ишларни нормалашти- 
риш, ходим ва ишчиларга тариф белгилаш, мехнатни 
ташкил кдпиш крй \олатда эканлиги урганилади, штат 
интизомига, тариф ставкаларига, маош хамда ба\о- 
ларга риоя кдлиниши, бажарилган ишлар \ажмининг 
реаллиги текширилади. Бунда минимал иш хакдга риоя 
Кдпишни куриш зарур.
Шундан кейин мехнат хак,и фондининг \акик,ий 
сарфланиши, унинг бажарилган ^ажмига мое келиши, 
мехнат унумдорлигини Устириш буйича топширик^шнг 
бажарилиши хамда ишчи ва хизматчилар билан олиб 
бориладиган \исоб-китобларнинг т$три юритилиши 
тафтиш кшшнади. Бунда ишчи ва хизматчиларнинг му- 
кофотланиши амалдаги Крнун ва Низомга мувофиц 
эканлиги ало\ида урганиб чикдгсиши зарур.
Тафтиш ишлари мехнат тугрисидаги хисобот маъ- 
лумотларининг учёт маълумотларига тугри келишини 
текшириш билан якунланади. Ходимлар сонининг тех­
нология жараёнларига сон жихатидан т ^ р и , мос ке­
лиши урганилади.
Мехнат ресурсларндан фойдаланишни хамда иш хаки 
фонди режалаштирилишннинг илмий асосга эга 
эканлигнни текшириш
Мехнат ресурсларндан фойдаланиш ва иш хак,и (мех- 
нат хаки) фондини режалаштиришнинг илмий асосга 
эга эканлигини текшириш, режа кУрсаткичларининг 
ва мехнат унумдорлигини устиришнинг янги резерв- 
ларни аникдашга царатилган. Бундай текшириш хужа- 
лик ишлаб чик^риш, молия режаларининг тузилиши 
мобайнида ва бу режаларнинг бажарилишини жорий 
Хэмда хужжатли назорат давомида олиб бориш лозим. 
Бунда иш ва^ти фондидан тулик, фойдаланишга ишлаб 
чи^аришнинг механизацияланиш даражаси, мехнатни 
ташкил килишниг прогресив формаларининг к^лла- 
нилишига эътибор берган холда, хужаликда мехнат ре- 
сурсларидан фойдаланишнинг бир неча йиллик курсат- 
кичлари анализ кдпиниб курилади.
Бу анализ маълумотлари, илгор хужаликлар курсат- 
кичлари натижасида мехнат сарфи ва ишчи (колхоз-
www.ziyouz.com kutubxonasi


чи)ларнинг режада белгиланган сони курсаткичлари- 
нинг асослилигини аниклаш мумкин. Хужаликда ба- 
жарилиши мумкин булган ишлар хажмининг туф и 
режалаштирилиши алохида текширилиши зарур. Бунда 
ресурслардан рационал фойдаланишга, ишлаб чик,а- 
риш ва мехнат интизомини муста\камлашга имкон бе- 
радиган бригада, оила, ижара пудрати каби мехнатни 
ташкил кдиишнинг илгор шаклларининг кулланили- 
шига эътибор берилиши лозим.
Иш хаки (мехнат хаки) фондининг туф и режалаш- 
тирилганлигини аникнаш, ишлаб чикариш дастури, 
ишчилар сони, махсулот ишлаб чикдриш хажми ва 
мехнатга хак тулаш хакндаги Низом коидалари асоси- 
да хамда белгиланган нормативлардан туф и фойдала- 
нилганлиги текшириш йули билан амалга оширилади.
Мехнатни илмий асосда ташкил кдпиш формала- 
рининг жорий цилиниши ва фан-техника прогресси- 
нинг турмушга тадбик, этилиши мехнатга хак тулаш 
тизимини такомиллаштиришни талаб килади. Ш унинг 
учун илгор жамоалар ва икгисодчиларнинг купчилиги 
ялпи даромаддан хак, т^лашни тавсия килмокдалар. Шу 
муносабат билан кишлок хУжалик корхоналарида, улар- 
нинг ишлаб чикдриш булинмаларида ялпи даромаддан 
мехнат хаки тулаш туфисида «Мехнатга хак; тулаш Ни- 
зоми»га узгаришлар киритмокдалар. Шуни эътиборга 
олиб назоратчилар мехнатга хак тулашни, ички хужа- 
лик Низомини, ушбу нуктаи назардан текширишлари 
керак, яъни 208-бетдаги жадвалдан фойдаланишни тав­
сия киламиз.
Ушбу жадвал асосида кишлок хужалик корхонала­
рида ялпи даромад ва унинг таркибида мехнат хаки 
фондининг салмопши хамда ходимларни модций кизик- 
тиришнинг ахволи тугрисида тУла фикр юритиш им- 
кониятини беради. Бундай шароитда мехнат хакининг 
усиш суръати юкори булишига эътибор берилиши ло­
зим.
Белгиланган хак тУлат фонди махсулот ишлаб чи- 
Кариш хажми, талаб килинадиган мехнат нормаси хамда 
мос тариф ставкалари асосида, мехнат хаки коидала- 
рига к^ра узгармас нормаларда туланадиган куш и мча 
хакпарни хамда ижтимоий сугурта ажратмаларини 
Хисобга олган ходда режалаштирилади (киш лок хужа- 
лиги махсулотларининг таннархини режалаштириш, 
учётини юритиш ва аникдаш буйича ахволни урганиш 
лозим).
www.ziyouz.com kutubxonasi


Нарнай туманилагн «Зарафшон» жамоа х^жалигида ялпи даромаддан 
мехнатга \ак, т^лаш
Режа
Х.акщэхпа
Мехнат
ХДО1
И ш л а б ч и к а р и ш
булинмалари экин- 
л ар ёки чорва мол- 
ларин и нг турлари
к'
Й
2
в
5
£
й
3 2
пу
л 
— 
м
ат
ери
ал
с
а
р
ф
и

м
и
н
г 
с
у
м
ял
пи
д
а
р
о
м
а
д

м
и
н
г 
с
у
м
19
.. 
— 
19
.. 
й
и
л
л
ар
д
аг
и
я
л
п
и
д
а
р
о
м
а
д
д
а
ме
хн
ат
х
а
к
и
с
а
л
м
о
г
и
ял
пи
м
а

у
л
о
т

м
и
н
г 
с
у
м
пу
л 
— 
м
ат
ери
ал
с
а
р
ф
и

м
и
н
г 
су
м 
1
ял
пи
д
а
р
о
м
а
д

м
и
н
г 
с
у
м
режа, 
м
и
н
г 
с
у
м

Download 8,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish