Р е с п у б л и к а с и о л и й в а Урта м а Х с у с таълим вазирлиги


Аудит ва тафтиш уртасидаги фарцлар



Download 8,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/29
Sana18.07.2022
Hajmi8,37 Mb.
#820229
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   29
Bog'liq
Audit (H.Sanayev, R.Narziyev)

Аудит ва тафтиш уртасидаги фарцлар
Му^им белгилар
Аупиг
Тафтиш
Ма^садлар
Хужалик юритишда 
аник^анган камчи- 
ликларни суруртали 
бздолашни ва маъ- 
лум даражада шунга 
б о т и к хужалик опе- 
рациялари якунла- 
рини урганиш
Корхонада аник_ланган, 
Узаро б о т и к камчилик- 
ларни бартараф этиш
ХУКУКчилик
Фук,аро;тр хукукдш 
хужалик шартнома- 
лари асосида билиш
Маъмурият \укуки к.о- 
нунлар, йурицномалар 
асосида юкори ташкилот- 
ларнинг буйруклари ва 
давлат органларининг 
фармойишларига муво- 
фик, амалга ошириш
И лм ий билиш
и м к о н и я т и ва 
манбалари, во- 
сита таъминоти
Мижознинг молия- 
вий хисоботларидаги 
м аъ л у м о т ла р н и н г 
ишончли эканлиги- 
ни текшириш
Амалга оширилган хужа­
лик операцияларининг 
конунийлигини ани^паш 
ва ходимлар томонидан 
урирлик ёки узлаштириш- 
ларга йул куйилмаётган- 
л и ги н и н г 
йУклигкни 
аник^аш
Объективлик
М иж ознинг тулов 
к,обилиятига богпа- 
ган \олда, молиявий 
а\волнинг ёмонла- 
шуви сабабларини 
билиш
Корхонада учёт сиёсати- 
нинг бузилишини Урга­
ниш
Бошкэрув функ- 
цияси
М аъмурият билан
А лоцалар 
вертикал
www.ziyouz.com kutubxonasi


ихтиёрийлик ва го- 
ризо нтал алокдлар
булиб, корхона маъмури- 
яти н и т а й и н л а н и ш и ва 
огщ лантирилиш и
Х и з м а т г а \а к , 
тулаш принци- 
пи
Аудиторлик хизма- 
тига э>^гиёж сезиб, 
уни ча^ирган мижоз 
*ац тулайди
Давлат ёки бошцэ о р ган - 
лар мулки булса, ю кр р и
органлар тулайди
Амалий топши- 
рикдар
М и ж о з я н г и пул 
жалб хдпувчи пас- 
сивларни (инвестор 
к р е д и т о р ) т о п и б
тулов крбилиятини 
оширади, чора-тад- 
бирлар кУради
Хужалик тизим и б у й и ч а 
мулклар Уз активлари сак,- 
л аниш ини таъ м и н л ай д и , 
Угирлик ва талон-торож - 
нинг олдини олиш ч о р а- 
ларини куради.
Харажат ва на- 
т и ж а л а р н и н г
етарли булиши
Е т а р л и д а р а ж а д а
молиявий натиж ага 
эришиш учун ак,ч- 
идрок билан м аб- 
лагларни сарф лаш
ва сарфлар нисбати- 
ни кУриш
Етказилган зарарлар саб а - 
бини аникдаш , *ар б и р
айбдор б уй и ча з а р а р н и
белгилаш
Натижалар
Аудиторлик хулоса- 
си ва мижозга бе- 
риладиган таклиф - 
лар
Т аф тиш д а л о л а т н о м а с и , 
таш килий хулосалар, з а - 
рарларнинг ун дирилиш и- 
ни назорат кдлиш
1) 
Умумий коидалар; 2) Асосий тушунча ва улар- 
нинг белгилари; 3) Стандарт мо^ияти; 4) Амалий ило- 
валар.
Аудиторлик фаолияти ^акддаги конунда аудит идо- 
раларда мавжуд булган тафтиш урнини босмайди деб 
курсатилган.
Тафтиш давлат ик^исодий \аётидаги асосий бошкд- 
рув функиияси \исобланади. Аммо барча дарслик ва 
кулланмаларда аудит текшириш тафтиш урнини бос- 
маслиги ало^ида таъкидланди. Шунинг билан бирга- 
ликда аудит тафтишнинг умумий томонлари \амда улар 
Уртасидаги фаркдар тула курсатиб берилган.
АУДИТНИНГ УМУМИЙ ТЕХНОЛОГИЯСИ
Аудит текширувинянг бош ланпп боск^ичи.
Аудит текширувинивг страте гияси.
Аудит текшириш технологияси.
^албакилик ва хатолар.
Аудит текширувининг тугалланиши.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Аудиторлик фаолиятида таваккалчиликни камайти- 
риш учун маълум бир мижозни танлаш лозим. Акс 
хрлда аудиторнинг обруйи тушади, корхонада маъна- 
вий ва моддий ^ийинчиликлар юзага келиши мумкин.
Мижоз танлашда куйидагиларга эътибор бериш ло­
зим:
— тармок, тавсифномасига;
— аудиторлик текширув натижаларидан цанчалик 
фойдаланиши;
— ра^барларнинг малакаси;
— аудиторлар иш калами мураккаблиги, аудитор­
лик таваккалчилиги;
— аудиторлар алмаштирилган булса, унинг сабаб- 
лари;
— олдинги аудиторнинг хулосалари;
— солик, инспекцияси билан мижозлар муносабати;
— турли ташкилотлардан олинган тавсиялар;
— бухгалтерия учётининг а^воли;
— ички хужалик аудиторлик фаолияти.
Аудитор ва мижоз билан муносабатлар расмий ва 
норасмий булади. Мижоз ва аудитор уртасидаги узаро 
шартнома мазмунининг тартиби хамда йуналиши:
а) шартнома шартларини белгилаш;
б) хукук, ва мажбуриятлар;
в) шартномани бекор кдлиш тартиби;
г) ишни топшириш;
д) шартнома буйича ^исоб-китоблар;
е) к^шимча белгиларни аниклаш;
ё) банк реквизитлари ва манзилгох,;
ж) томонларнинг манзилго^и.
Аудиторлик хизматини ба^олаш тартиби: 1) аккорд- 
мукофот; 2) вактбай; 3) ишбай; 4) натижа буйича 
тулов; 5) комбинациялашган тулов.
Аудитор билан мижоз Уртасидаги ёзма мажбуриятлар шакли
т /р
Бажариладиган вазифалар
Ким бажаради
Качон
1.
Аудит объектлари
2.
Аудиторнинг жавобгарлиги
3.
Мижоз томонидан зарур
маълумотларнинг берилиши
4.
Норматив хужжатларни урганиш
5.
Аудит хулоса
6.
Хатоларни аниклаш
7.
Таваккалчилик
8.
Аудиторнинг сир са^угаши
www.ziyouz.com kutubxonasi


9.
Ёзма ахборотлар бериш
10.
Ёзма мажбуриятларнинг мижоз
томонидан 
тасдицланиши
11.
Бошцэ к?ш имча ишлар
Бу аудитор билан мижоз жавобгарлигини ифода- 
ловчи хужжатлардир. Аммо шуни кайд цилиш керакки, 
агар мижоз билан аудитор уртасида тушунмовчилик, 
ноаник^иклар пайдо булса, Узаро келишиб к^йта тузи- 
лиши лозим.
Умумий аудитор текширувларини режалаштириш, 
аудиторлар молия \исоботлари учун 2 \афта муддат 
берилади.
Режалаштиришда асосан куйидагиларга эьтибор 
царатилади:
а) мижоз фаолияти туррисида маълумот йигаш;
б) ички аудитнинг ба\оланиши ва таваккалчилиги;
в) аудиторлик текширувининг мо^иятини чу^ур 
очиб бериш, молиявий ишлаб чикдриш.
Аудиторнинг икки хил ёзма режаси булиши лозим:
а) тахминий иш хажмини;
б) тахминий иш режаси.
Ахборотларни йигишда эътибор килинадиган омил- 
лар:
а) ахборотлар маълумотлари;
б) бино ва асосий участкаларни куриш;
в) ташци ва ички \исоботларнинг матбуотда эълон 
Килиниши.
Айникса, ички ва ташки аудит буйича умумий са- 
воллар, мулкчилик, акция фаолиятининг асосий стра­
те гияси, директор кенгаши ва бошцарув, хужалик опе- 
рациялари, молия, маркетинг масалаларига кенг урин 
берилади.
Корхона фаолиятининг шарти куйидагиларни уз 
ичига олади:
1. Корхона фаолиятини чукур тушуниш, бошкдрув 
ходимларининг ёлгон ахборот беришдаги таваккалчи- 
лигини урганиш.
2. Корхона фаолиятига та\пилий тарзда нарх бе­
риш, жорий молиявий *олат та\пили.
3. Корхона \исоб сиёсатини тушунтириш.
4. Моддий-товар бойлик, ик^исодий \одисанинг мо- 
\иятини ба\олаш (аудит айрим ижтимоий \одисалар- 
нинг четланиш даражаси ва молия курсаткичларининг 
тавсифини бериши мумкин).
www.ziyouz.com kutubxonasi


Ташк,и ва ички аудитга таъсир цилувчи омиллар. 
Ташки омиллар: а) макроик^исодиёт омиллари: асо- 
сий фаолият (Усиш, пасайиш); халкрро савдо, тариф 
ва тусикдар; солик^а тортишнинг узгариши; таш^и на- 
зорат тизими; давлат сиёсатининг Узгариши; баркдрор- 
лик, компаниянинг фоиз ставкалари; истеъмолчи ха- 
ридорнинг тугатилиши, кимматбадо кргозларнинг таъ- 
сири; б) тармок, омиллари: тартибга солиш со\аси (ку- 
тилган к,онун, экология ва бошкдлар): и^гисодий шарт- 
шароитлар (тармок, к^ск^риши, рак;обат, бозорнинг то- 
варга тулиши); в) мехмат омили: ме\нат шароитлари, 
ишсизлик даражаси, малака.
Ички омиллар: уларнинг умумий томонлари (кор- 
хона тарихи, бизнес таркиби, ишлаб чицариш фаоли­
ят турлари, бизнеснинг тез ривожланиши, турли хил 
келишмовчиликлар, ра\барнинг корхона \а^идаги, ри- 
вожланиш тенденцияси борасидаги фикрлари, рах,бар- 
нинг гамхурлиги, аудитдан кутилган натижалар); мулк- 
чилик (Уз капитали, акциялар ва уларнинг курси); кор- 
хонанинг асосий фаолият стратегияси (сотиб олиш ре- 
жаси, ишлаб чицаришдаги узгариш, капитал сарфлар, 
режалаштириладиган бозор, соли к).
Бош кару в кенгашларида: мустакдллик даражаси, 
кенгаш фаолияти, ходимларни узи бажара олмайдиган 
ишларга мажбурлаш каби масалалар куриб чикдлади.
Хужалик операциялари (асосий ма^сулотлардан фой- 
даланувчи мижозлар) ма\сулот ишлаб чицариш бос- 
кичи ва услублари, ишлаб чикариш цувватининг жой- 
ланиши, назорат даражаси, таннарх омиллари, мол 
етказиб берувчилардан кредит олиш, ишлаб чикдриш 
куввати, ишлаб чикдриш даврини уз ичига олади ва 
ало^ида урганилади.
Шунингдек:
— молия (пул келиш манбалари, инвестиция, фой- 
да, банк операциялари лизингидан фойдаланиш, тулов- 
лар кафолати);
— маркетинг (асосий харидор ва бозор, сотувчи, 
харидор, молиявий а^вол, мижоз рак,обатчилари, бо­
зор барцарорлиги, реклама, таваккалчилик);
— ходимлар (танлаш, иш хэци, кунимсизлик, ол- 
динга силжиши) масалалари \ам куриб чикдлади.
Аудитнинг моддий мо\иятини ба^олаш:
1. 
Индектив ёндашув, \ар бир курсаткич ва кейин- 
чалик умумийликка бориш.
www.ziyouz.com kutubxonasi


2. 
Дедуктив ёндашув, аввало умумий хатолар аник,- 
ланиб, кейинчалик хусусусийликка утиш.
Аудиторлик таваккалчиликнинг икки услуби мав- 
жуд: а) ба\олаш; б) микдорлардан фойдаланиш;
Ар=ЧрхКрхПр,
Ар — аудитор таваккалчилиги;
Чр — аник, таваккал, ички учёт, назорат;
Кр — ички аудитор назоратининг самарасизлиги;
Пр — тестлаштиришнинг самарасизлиги.
Ички назорат тизимини ба\олаш цуйидагилар асо- 
сида булади: учёт тизимининг самарадорлиги, \ак,ик,ий 
ва хужжатли назорат.
Шартномалар узининг таркибий кисми жи\атидан 
одатда етти кдосмдан иборат б^лади: а) шартноманинг 
предмети; б) томонларнниг ^укук ва мажбуриятлари;
в) шартноманинг бекор цилинишида томонларнинг 
жавобгарлиги; г) ишнинг топширилиши; д) шартнома 
буйича \исоб-китобларнинг амалга оширилиш тарти- 
би; е) кушимча шартлар, ж) шартнома тузувчилар- 
нинг манзилго^и ва тасдиги. (шартнома илова кдлина- 
ди).
Аудиторнинг мижоз олдидаги ёзма мажбуриятлари
Шартнома кушимча жужжат булйб, аудиторнинг му- 
рожаат к,илган корхона маъмуриятига текшириш утка- 
зиш юзасидан ёзма розилик хатидир. Бу хужжат ауди­
тор томонидан мижозга юборилади ва мижоз томони- 
дан тасдикданади.
Хатда корхонадаги бухгалтерия учётининг амалдаги 
норматив актларга мослиги, объективлиги, ан ту ш ги
ва ишончлигининг мазмун жи\атидан назорати тест 
саволларига жавоб бериш курсатилади:
а) аудит щамраб оладиган объектлар ва унинг \аж м - 
лари (бухгалтерия, молиявий ^исоботлари, мазмуни, 
бажариш муддати);
б) мижоз томонидан бериладиган маълумотлар учун 
жавобгарлик;
в) аудит текширувининг чегаралари (к>онун ва бошка 
норматив — хужжатлар асосида);
г) аудитор хулосасининг \амда \исоботининг тур- 
лари, умумлаиггириш тартиби;
д) ички назоратдаги хатолар, камчиликларнинг та- 
ваккалчилик й^ллари билан аникданмай крлиши;
www.ziyouz.com kutubxonasi


е) аудитни утказишда бухгалтерия учёти ва бошкд 
жи^атлардан маълумотлар олишга имконият берили- 
ши;
ж) аудиторнинг корхона тижорат сирини саклаш 
мажбуриятлари ва бошкалар (режа, ёзма ахборот, аудит 
утказиш муддатини тасдиклаш).
Аудит текширув стратегиясида маълумотларни элек­
трон машиналарда ишлашга катта эътибор берилади.
Шунингдек, ишчи экспертлардан фойдаланиш \ам 
кузда тутилади (масалан, асосий воситаларни ба\о- 
лаш).
Аудиторлик дастурлаш аудитини Утказишда катга 
рол уйнайди.
1. Дастурлаш куйидаги омилларни уз ичига олади:
а) аудиторларнинг иш графиги;
Ичкн назорат тизимининг асосий воситаларм
Со*алар
Н азорат ричагларининг асосий саволлари
Сотиш, 
карздорлар ва 
пулнинг келиши
Харид
кредиторлари 
ва тУлов
Иш \а ^ и ва пул 
м аблагларининг 
кирими
Товарларни жунатиш э^гимоли;
Счёт-фактурасиз жунатиш
Пул туламаса \ам жунатиш
Счёт-фактурасидаги хато ва камчиликлар
Счётларда крйд кдлмасдан сотиш
Нотурри ёзувлар (мижоз ёки кредит кррздор-
лар билан)
Бан кка топширмасдан пул олиш 
Умумий сотиш хджмининг купайиши 
Санкцияланмаган тартибга сотиш 
Н отУ фи цисоблаш
Регистрларда ёзувларсиз пайдо булган дебетор 
КЭрзлар
Кдозсиз \ам булиши мумкинми?
Туловлар (бажариш мумкинми?)
Бухгалтерия проводкаларининг нотугрилиги 
А сосий воситаларни сотиш ва олиш э^гимоли 
Н акд пулни узлаштирши мумкинмй? 
Бажарилмаган ишларга \ак, тулашнинг мум- 
кинлиги
М укофот ва рагбатлантиришнинг конунсизли- 
ги
С олиедарнинг нотурри туланиши 
Нотурри ижтимоий сурурта
www.ziyouz.com kutubxonasi


И ш лаб чи ц ариш
захиралари ва ту- 
галланмаган и ш ­
лаб чицариш
Б ош к,арув 
ва 
\исоб-китоблар
Туловларни. нот^три ам алга ош ирув доллары 
Тулов ведомостлари ёки ведомостлар туловлари 
Бош*# хатолар
Моддий товар цийматликларининг йуколиши 
У т р л и к ва йУкотувларни нотугри )^ужжатлаш- 
тириш
Тугалланмаган иш ларни кУрсатиш 
Ишлаб чикариш сарф лари устидан етарли на- 
зорат булмаслиги 
Журналлардаги нотугри ёзувлар 
Ёрдамчи китоб, дафтарлардаги нотугри ёзув­
лар
Бухгалтерия регистрларидаги хатолар 
Бошкдрувчилар назорати
б) аудитни амалга оширишда амалга оширилади- 
ган ишларнинг аник; белгиланиши (бажариладиган *ар 
бир иш ёзилади);
в) аудит буйича ишнинг назорати (шерик, ассис­
тент, ёрдамчи, менежер, кагга ва кичик ходим назо- 
рат кдлинади);
г) текширув операциялари тести;
д) аналитик жараён тартибидаги ишлар.
II. Аудитор танлови:
а) олдинги тажрибага асосланиб бадолаш;
б) статистик методлар асосида э^тимоллик услуб- 
ларидан фойдаланиш.
III. Аудитор иш сифати устидан урнатиладиган на- 
зоратнинг икки йуналиши:
а) аудитор текшируви устидан назорат;
б) умумий сифат назоратлари.
IV. Аудиторлик ахборотлари ва уларнинг тасдикда- 
ниши:
V. Аудитни ^ужжатлаштиришда аудиторнинг иш пап- 
каси булиши лозим. Уни купинча «досье» дейилади ва 
жорий хдмда махсус булади.
VI. Аудит текширувининг услублари: \ак,икдой назо­
рат, тасдиклаш, ^ужжатли текширув, суров, юзлашти- 
риш, тергов кабилар.
VII. Аналитик ишлар, коэффициент таккословлар, 
баланслаш методи, регрессия т а д и л .
VIII. Корхона \аракатини ба^олаш.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Аудитни режалаштириш.
Аудитни тахминий режалаштириш.
У мумий ахборот маълумотларни йипнп.
Мижознннг юридик мажбуриятлари хакнда маълу­
мотларни олиш тартиби.
Аудитни режалаштириш халкдро стандарт буйича 
амалга оширилади. Агарда аудит учун ассистент були- 
ши зарур эканлигини хисобга олсак, назорат учун хам 
ишнинг режали булиши талаб цилинади. Режалашти­
риш куйидаги учта сабабга кура амалга оширилади:
а) маълумки, сифатли аудит учун аудитор етарли 
маълумотларга, аудит мацсадга эришиши ХУКУКИЙ маж- 
буриятларни максимум кдлиши, яхши малакага эга 
булиши керак;
б) аудит бундай текширишларни утказиш учун маъ- 
лум вак^г сарфланишини аникдаб, рацобатда банкрот 
б^л мае лиги, яхши тасаввурга эга булиши зарур;
в) мижозлар билан белгиланган тартибда алокдаа 
булишини таъминлаш, интизом ёки шартномалар бу- 
зилиши юзасидан даъво билдириши учун хам режа­
лаштириш лозим.
Тажрибалар режалаштириш беш хил булишини 
курсатиб келмокда:
1) Тахминий режалаштириш.
2) Умумий зарур ахборотларни йигиш.
3) М иж ознинг юридик мажбуриятлари кулами 
хакдда ахборот йигиш.
4) Мизождаги ички аудит тизими ва унинг тавак- 
калчилигига бахо бериш.
5) Мижоз бизнеси ва ички аудит сохасидаги тавак- 
калчилигини бахолаш.
Бу масаланинг бошланиш нук^аси хисобланади. Тах­
миний режа куйидагиларни уз ичига олади: аудитни 
бошлаш ёки уни мижозга доимий етказишни тавсия 
кдлиш, мижознинг аудит учун буюртма беришни асос- 
лаш (сабабини аниедаш), уни бажарувчи ходимларни 
белгилаш, аудитор мажбуриятларини аникдаш ва ёзма 
мажбуриятларни белгилаш:
а) 
мижоздан аудитни бошлаш учун розилик олиши 
ёки булмаса, хисоботни аудит давом этгириш. Бу соха- 
да ракрбатда булиши, мижозлар билан алокаси, юри­
дик ва малака жавобгарлиги, гонорар, аудиторнинг 
тавсифи ва бошкдлар (купрок бухгалтер касби). Бунга
www.ziyouz.com kutubxonasi


янги мижозни урганиш олдинги уринга кучади, авва- 
ло фирма хакдда маълумотларга эга булиши, унинг 
кулланилиши >*акдда таклиф бера олиш ва хоказо:
б) 
сир сак^аш. Корхоналардаги технология ва ти- 
жорат махфий сирларини махфий тутиш.
Эски мижозлар \ар йили ёки доимий \олда \исобот- 
ларни аудит кдпишни давом этгиришнинг зарурлиги:
а) мижознинг (аудиторнинг) узини тута билиш и 
\акддаги талабларнинг асосланиши, бунда икки омил 
катга а^амиятга эгадир: 1) молиявий \исоботдан ф ой- 
даланувчилар э^тимоли; 2) ундан фойдаланишнинг 
а^волига нисбатан муносабати;
б) аудит учун ходим танлаш. Аудитнинг самарали 
булиши ва зарур стандартларига жавоб бериши ходим 
танлашга бопшкдир. У тегишли малакага эга булиши 
керак;
в) аудитор томонидан ёзма мажбурият тузилиши 
лозим. Бу — мижоз билан тузиладиган шартнома санала- 
ри. Унинг шартлари ёзма маълум кдлинади. Мазкур 
масала мижоз билан аудитор уртасидаги битам демак- 
дир.
Мижознинг фаолият тармоги, бизнеси \акдца м аъ­
лумотларга эга булиш лозим, жумладан, умумий маъ- 
лумотларни олишда куйидагиларга эътибор бериши за- 
рур:а) мижознинг крйси тармок^а мансублиги ва биз- 
нес-режаси, интерперивати, адабиётлар хусусиятлари, 
жамгармалари, маркетинг масалалари ва хоказо;
б) мижоз жойлашган биноларни куриш (саволлар 
топиш, жавоб олиш);
в) компаниянинг сиёсатини куриб чи^иш (кредит, 
молия, ички аудит тизимларга эга булиши \акдца);
г) идентификация: узаро боглик, томонлар (корхо- 
на, орган ва ташкилотлар алокдси);
д) ходимларга талаб ва унинг ^ондирилиши.
Аудиторлнк ахборотлари ва уларни тасдик^аш
Аудитор томонидан корхона фаолияти хасида, хато- 
лар, унинг ра^бари, ходимлари тугрисида ахборот йи - 
™ш аудиторлик текшируви бошлангунга кддар амалга 
оширилади. Шу ахборотларнинг катга кисми хужжатлар 
булиб, бу улардан олинган нусхалардир. Шу боис \а м
улар аудитор учун тасдицдаш воситаси булиб хизмат цила- 
ди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Аудиторлик тасдикдаш — бу йигалган ахборотлар 
аудитор текширувини якунлашнинг к,онуний асоси 
\исобланади.
Аудиторлик тасдиклаш икки хил булиши мумкин:
а) релевант ва етарли даражада тасдикдаш;
б) релевант тасдицлаш — бу бирон-бир му^им му- 
аммонинг ечимидаги ута к^мматли ахборот ^исобла- 
нади. Етарли даражада тасдицлаш эса *ар бир конкрет 
долатда вок;еаларни ба\олаш учун асос булиши мум­
кин. Бундан ташк.ари аудиторнинг ахборотлар олиш 
жи^атидан тасдиги мавжуд б^либ, у ички, ташк,и ва 
аралаш булиши мумкин.
Аудитор ахборотларни йигиш даврида куйидаги тад- 
бирлардан фойдаланса б^лади:
а) мижознинг ^исоб-китобларини арифметик тек- 
шириш;
б) кузатиш ёки чуцур инвентаризацияда кртнашиш;
в) х$Ькалик операцияларининг счётларда акс эгги- 
рилишининг реаллиги, уларнинг учинчи томондан тас- 
диеданиши;
г) огзаки сураш, натижа б^йича ёзма такдимнома 
олиши;
д) даж атларн и текшириш;
е) та\пилий ишларни амалга ошириш тадбирлари, 
яъни барча и^тисодий к^рсаткичларнинг б о м а н и т да- 
ражасини урганиш (масалан, \исоботдаги курсаткич- 
лари, баланс, моддаларнинг богланиб тасдикданиши).
Аудиторлик текшириш услублари
Аудиторлик текширувини утказишнинг асосий ус- 
лубларига куйидагиларни киритиш мумкин: а) х,ак^к,ий 
текшириш; б) текшириш якунларини дасжатлар би- 
лан тасдикдаш; в) кузатиш; г) суров; д) механик жи- 
Хатдан аникдигини текшириш; е) та\пилий тестларни 
белгилаш ва бажариш; ж) ахборотларни узлуксиз эле- 
ментар б^йича караб чикиш); з) изланиш; к) махсус 
текшириш (маълум мутахассисларнинг ииггирокида тек­
шириш); л) юзлаштириб текшириш.
Аудиторлик текширувини утказишда ташкилий жи- 
х,атдан \ам услублар булиши мумкин: а) аралаш тек­
шириш, б) танлаб текшириш; в) аналитик текши­
риш; г) комбинациялашган текшириш. Аналитик тек- 
ширув тутрисида шуни ало^ида кайд к,илиш лозимки, 
бу тушунча ^алкдро аудиторлик андозаларида ишла-
www.ziyouz.com kutubxonasi


тилса-да, у ик^исодий та\пилни баён 
1
^илиш ва ри- 
вожланиш тенденциясини белгилашдан иборат.
Аналитик тадбирда куйидаги услублардан фойдала- 
нилади: а) фоизли такдослаш; б) коэффициентли та\- 
лил; в) балансли услуб; г) регрессивли та\лил.
Айрим х,олларда аудиторлик текширув даври даво- 
мида корхона банкрот булиб к,олиш холлари хам були- 
ши мумкин. Шунинг учун ^ам аудитор корхонанинг 
яшаш крбилиятини алохида Урганиши лозим. Бунда 
корхонадаги ишлаб чикррилаётган ма\сулотлар микдо- 
ри, сифати, сотилиши, фойдаланишлик даражаси, мех- 
нат унумдорлиги, тугатилиш баланси, хуллас олган- 
д а — харажат — фойда — \ажм динамик тахдил кили- 
ниши лозим. Бунда банкротлик сабабларини Урганиш 
ало\ида урин тутади.
Бахолашда куйидаги саволларга жавоб топиш за-
РУР:
а) корхонанинг молия а\воли кэй холатда?
б) банкротлик холати аницми?
в) банкротлик \олати юз берса, ундан чмдии им- 
конияти борми?
г) бу масалаларни аудиторлик хулосасида кдндай 
акс эггириш мумкин?
Бундай шароитда актив ва пассив аудиторлик тек- 
ширувлари булиши мумкин.
Аудитор молия ва бошкд хисоботларни текширган- 
да, уларда акс эттирилган курсаткичлар хэкикдтга тугри 
келмаслиги мумкин. Бу масалада масъулият тула ауди- 
торга юклатилади. Аудиторлар уни аникдагач эса, масъ- 
ул ходим ва корхона рахбари жавобгар хисобланади. Бу 
тушунчаларнинг мохиятини тушуниш хам катта ахам и- 
ятга эга.
Кдлбакилик — бу хисоб ва хисоботлардаги маълу- 
мотлар корхонанинг масъул кишилари, рахбари томо- 
нидан атайлаб узгартириб курсатилиши, бухгалтерия 
учётини юритиш крнун-коидаларига риоя этилмай 
амалга оширилиши, хужапик операциялари уз вактди- 
да акс этгирилмаслиги, учёт регистрларидаги 
улар- 
нинг узгартирилиши ёки балансдаги активларнинг но- 
тугри бахоланиши демакдир.
ХУжалик операцияларини билмасдан хужжатларда, 
счётларда, бухгалтерия регистрларида арифметик, тех­
ник гуру\паш жихатидан нотУфи курсатилса, бу хато 
саналади. Бундай холат молия ва бошк;а хисоботларда 
Хам булиши мумкин.
www.ziyouz.com kutubxonasi


К,албакиликни куйидагича туркумлаш мумкин: а) 
амалдаги к,онунчиликдан четланиш; б) учётни ташкил 
кдпищда, методологиясида норматив хужжатлардан чет­
ланиш; ва) корхона мулкини ба\олашда, корхона учёт 
сиёсатида нотУфи иш юритиш; г) харажат ва даро- 
мадларни нотУфи акс эттириш; д) ишлаб чикариш 
\аражатларини, фойда ёки зарарларни жавобгарлик 
жи^атидан жой-жойига олиб бормаслик, бошк;а ман- 
балар билан к,оплаш; г) синтетик ва аналитик счёт 
маълумотлари ^аци^ий колдик^арининг реал булмас- 
лиги ва \оказо.
Бунда учёт манипулицияси деган тушунча мавжуд. 
Унга кура учёт маълумотларини корректировка килиш 
ёки уларни нотУфи акс эттириш демакдир. (Бухгалте­
рия операцияларини йу*;отиш («стороно» килиш) йули 
билан хужалик операция ва суммаларни йукотиш).
Бухгалтерия хужжатлари ва ёзувларни калбакилаш- 
тириш — бу бухгалтерия хужжатларини нотуфи тузиб, 
нотурри маълумотлар бериш демакдир.
Учётда бир хил булмаган ёзувларга йуп к^йиш — 
молиявий ва бошк# \исоботларда, учёт тизимидаги, 
ахборотлардаги курсаткичларда ижтимоий \одиса, 
курсаткичларни тУла курсатмаслик, дегани.
Одатдан ташцари хужалик операцияси — маълум 
даражада бир марталик ёки \исоб-китоблардаги хужа- 
лик операциялари орти^ча ёки жуда ошириб курсати- 
лишидир. Бунда аудитор калбакилик ва хатоларни аник,- 
лагач, корхона ра\бари ва масъул ходимлардан улар- 
нинг сабабларини аник; олиши лозим. Сунфа эса улар- 
нинг фараз нуктаи-назаридан ёки \исоб-китоб йули 
билан молия хисоботларга таъсирини аниклаши, хуло- 
са окибатини акс эттириши керак. Кдпбакилик аник;- 
ланса, бу тУфида аудитор корхона ра\барига ва ауди- 
торлик ташкилотига маълум к,илиши лозим.
Кдлбакиликка олиб келувчи \одиса ёки шарт-шарт- 
номаларни куйидагича туркумлаш мумкин: а) бошкр- 
рув аппаратининг тупа б^лмаслиги 
ваколатга 
(касбга) 
эга эмаслиги (ходим етишмаслиги, назорат булмасли- 
ги); б) корхона фаолияти доирасида одатдан ташкдри 
\олат юз бериши (кризис, банкрот), \исобот тузишда 
бухгалтерияда тигизлик вужудга келиши; в) одатдан 
ташцари операциялар (одатдан ташк^ри шартномалар 
билан богли!^ хужалик операцияларининг хужжатда 
курсатилган хизмат ва ишларга мос келмаслиги);
г) зарур аудиторлик исботловчи муаммоларини олиш
www.ziyouz.com kutubxonasi


нуктаи назардан (бир хил ёзувларда иш юритмаслик, 
одатдан ташкари регистрларда тузатишлар, хужалик 
операцияларининг тасдицловчи хужжатларнинг булмас- 
лиги ва хоказо).
Калбакиликни аниклаш учун аудитор куйидаги иш- 
ларни бажариши лозим: а) калбакилик мацсадини;
б) рахбар ва ходимларнинг маънавий жи^атдан прин- 
ципларини; в) ра^барнинг калбакичиликка муносаба- 
ти; г) калбакичиликнинг айрим белгиларини аник,- 
лаш; д) танлаб ёки тулик текшириш.
Хатолар *ам туркумланади: а) кисоб-китобни юри- 
тишдаги туловлар: 1) учётнинг булмаслиги; 2) бил- 
масдан хатога 
йул 
куйиш; б) такрорланувчи хатолар:
1) бухгалтерия учётини билмасдан амалга ошириш;
2) солик туловларини тушунмай тулаш.
АУДИТНИ УТКАЗИШ ЖАРАЁНИДА ЖИДДИЙЛИК ВА 
АУДИТДА ТАВАККАЛЧИЛИК
Корхонада аудит Утказишда та\лилий жараёнлар.
Аудитнинг жиддийлигн ^акдаа тушунча.
Жиддийлик х,акида тахмнннй мулодазани тузиш.
Жиддийлик хакида сегментлар буйича тахминий му- 
ло^азанииг угказилншн (йул куйилиши мумкин булган 
хатолар).
Умуман таваккалчилик ва аудитда кулланнладиган 
таваккалчилик.
Ички хужалик фаолиятида аудиторлик таваккалчи- 
лиги.
Назорат ва аудит давомида аникланмаган таваккал- 
чиликлар.
Сегментларга нисбатан аудиторлик таваккалчилиги 
моделиии кУллаш.
Корхонада аудит утказишда та\пилий жараёнлар ку- 
йидагиларни уз ичига олади: а) максадни кУйиш; б) 
тестни режалаштириш; в) тест утказиш; г) натижалар 
та\лили ва хулоса чикдриш.
Максаднинг ичида бизнес-режа билан танйшиш.
Корхонанинг яшовчанлик кобилиятига ба\о бериш, 
узок муддатли капитал билан 
уз 
капитали нисбати- 
нинг пайдо булиш нормаси.
Молиявий х,исоботдаги тахминан э>?гимоллик хато- 
сини топиш; «одатдан ташкари тебраниш».
Аудитор тест деталлари (элементлари сонининг ка-
www.ziyouz.com kutubxonasi


майиши, счётдаги коида вактни танлиш; вактни му- 
*им танлаш, сугурта тулови, олдинги тур).
Максаани аникдаш: умумий ва аник режа. Тестни 
режалаштириш: 1) одатдан ташкари тебранишни аник- 
лаш; 2) вацтини танлаш; 3) мос келадиган аудитни 
танлаш. Мижоз ва тармок маълумотларини таккослаш.
Масалан
Мижоз
Тармок;
Товар айланмаси
19.Х...
19Х..
19.Х...
- 19Л...
Корхона ялпи салм ога фоиз
3,4
3,5
3,9
3,4
263
26,4
27,3
26,2
Мижоз маълумотларини жорий ва утган даврга так- 
кослаш: 1) балансни таккослаш. 2) Утган ва жорий 
баланс моддаларини таккослаш. 3) Нисбий курсаткич 
хисобини урганиш.
Мижознинг молиявий натижаларини таккослаш.
Ауднтнинг умумий мацсади
Аудитнинг умумий максади деганда энг аввало мо­
лиявий хисоботнинг объективлиги, молиявий а^вол- 
нинг тулик акс этиши, корхона фаолиятида ба\о, пул 
мабламари харакатининг принципларига амал кили- 
ниши нуктаи назаридан урганилиши тушунилади.
Аудитор уз текширишларини куйидагича амалга 
ошириши лозим, унинг боскичлари:
Молиявий хисобот.
Молиявий \исоботнинг элементлари.
Бошкарувнинг тасдикланган элементлари.
Аудит асосий максадининг элементлари.
Аудит ан ик максадининг элементлари.
Молиявий \исоботнинг ахамияти. Аудитор унинг 
тугри булиши учун жавобгар \исобланади, ^исоботдан 
фойдаланувчиларни хабардор кдлиши лозим. Бунда энг 
му\ими — маъмурият жавобгарлиги ало^ида уринни 
эгаллайди. Кейинги йилларда бозор икгисодиетида иш- 
лаётган фирманинг аудитор фирмалар билан алокаси 
(1-абцаз), унинг жавобгарлиги курсатилади, курсат- 
кичлар олинади. Амалий машгулотларда фирма маъму- 
риятининг жавобгарлиги алохдда курсатилиши лозим.
Аудиторнинг жавобгарлиги. Хисоботларда икки хил- 
даги ноаниклик бор: а) хато; б) меъёрдан, андозадан 
фарки, молиявий хисобдан фарки; активларнинг но-
www.ziyouz.com kutubxonasi


туф и сакланиши ва бошцалар (масалан, н а м пулни 
даромад кдлмаслик).
М улкнинг У злаш тирилиш и: ко н у н си з х аракатлар. 
К,онунсиз харакатга олиб келувчи м аълум отл ар н и й и - 
fhiu
, сабабларини аниьугаш. Агар к;онунсиз \а р а к а т ке- 
л и б
чик;са: 
1) м аъм урият 
билан 
м аслахатлаш и ш ;
2) хУКУКшунос би лан маслахатлаш иш ; 3) к ^ ш и м ч а ма- 
териаллар йигиш зарур.
Аудиторлар учун икки тушунча: а) жиддийлик; б) та- 
ваккалчилик мухим. Улар аудит утказиш давомида икки 
бос^ичли булиб, режалаштиришда катга ахамиятга эга. 
Уларнинг аудит фикр-хулосасини тушунтириш, бунда 
жумлалар андоза булмаган холда куйидагича хал эти- 
лади.
Тахминнй режалаштириш
Умумий маълумот й и т ш . Мижознинг ХУКУКИЙ маж- 
буриятлари хакдда ахборот йигиш. Аудитда жиддий­
лик, таваккалчилик, бизнес таваккалчилиги ва назо- 
рат таваккалчилигига бахо бериш. Ички хужалик назо- 
рат тизими билан танишиш ва назорат таваккалчили- 
гага бахо бериш.
Аудитнинг умумий режасини ишлаш ва аудит дас- 
тури.
Юкррида курсатилган молия хисоботларини жиддий­
лик нуктаи назаридан туфи деб курайлик. Аммо бу хисо- 
ботлардан фойдаланувчиларга кафолат бермайди, бунинг 
учун эса таваккалчилик зарур хисобланади. Бошкд жи- 
хатдан, молиявий хисобот ундан фойдаланувчилар учун 
жиддий молиявий ахборотдир. Аммо, бигга аудиторнинг 
бу хакдаги хулосасини мутлок,туфи деб булмайди.
Жиддийлик малакали аудиторнинг хулосасида тулик, 
акс этмаганда тахминлар тугилади. Айникса, ran унда- 
ги жиддий хатолар хасида борганда. Аудитор бу хато ва 
тузатишни мижозга курсатиши лозим. Шу сабабли ауди­
тор жиддийлик мезонидан кенг фойдаланищни били- 
ши лозим. Жиддийлик- мезонидан фойдаланишда ку- 
йидаги кетма-кетликка риоя к,илиш лозим.
1-кдцам. Жиддийлик хакдда тахминий мулохаза. Тест- 
ларни режалашфиш.
2-цадам. Жиддийликнинг сегментлари хаки да тах­
миний мулохазанинг кулланилиши.
3-цадам. Сегментлардаги хатоларга умумий бахо бе­
риш.
www.ziyouz.com kutubxonasi


4-к.адам. Хатоларнинг й и ш а ба\оси.
5-кддам. Йиганди ба\о билан жиддийликдаги тах- 
миний бадони таккослаш.
Назорат ва амалиётда жиддийликни кудлат малака 
жи\атидан катга кийинчиликларга учрайди. Айни^са, 
\исоботдан фойдаланувчиларнинг бу юзасидан бир 
кдрорга келиши кийин иш \иосбланади.
Аудит жараёнининг бошланишида аудитор хисобо- 
тидаги жиддийликни куриш зарурлигини белгилаб олади. 
Бунда сон жщатидан белгилаб олиш катта а^амиятга 
эга, у аудиторнинг тахминий муло^азаси деб белгила- 
нади.
Жиддийлик \ак,идаги тахминий муло^азани тузиш.
Сегментга нисбатан жиддийлик тахминий муло^а- 
засининг мухокамаси. Сегментдаги умумий хатоларни 
ба\олаш ; йигинди хатолар ба\оси.
Йигинди ба*о билан жиддийликнинг тахминий ба- 
Хосини такдослаш; жиддийликка таъсир кднувчи омил- 
лар: а) жиддийлик — мутлок, эмас, балки нисбий ми*- 
дордир; бунда хатолар микдори фирманинг йирик ёки 
кичиклигига крралади; б) жиддийликни бздолаш учун 
базис — режанинг зарурлиги; солик, олгунча соф фой- 
да ечими учун зарур воситадир. Айланма маблаглар, 
мулкка нисбатан кдоца муддатли тулов мажбуриятла- 
ри; мулк эгаларининг \иссаси.
Жиддийликка таъсир килувчи сифат омиллари: а) маъ- 
мурият ва бошца ходимларнинг ишончли ва тартибли 
б^лиши; б) бозор ик^исодиёти шароитида шартнома 
мажбуриятларининг бажарилиши; в) хатонинг фойда 
Усиши ёки пасайиши тенденцияси кундалик курсаткичи 
3 фоиз, 1 фоиз булса, жиддий хисобланади.
Жиддийлик мезонларига мисоллар:
1) молиявий \исо6отдаги камчиликлар — 5—10 
фоиз;
2) аникданган база га нисбатан — 5—10 фоиз; бун­
да: а) фойда \исоботида — 5—10 фоиз (соли* олин- 
гунча); б) баланс айланма маблаг, киска муддатли 
мажбуриятлар ва умумий мулк киймати — 3—6 фоиз.
Меъёр мезонлари:
www.ziyouz.com kutubxonasi


Курсаткичлар
Жиддийлик хдкдда тахминий мулохдза
минимум
максимум
фоиз
сумларда
ф оиз
сумларда
1
2
3
4
5
Солик, олгунча
булган фойла
5
19000
10
37000
Айланма маблаглар
5
128000
10
255000
Барча активлар
3
92000
6
184000
Ж орий мажбуриятлар
5
44000
10
88000
Аудитнинг сегментланиши (бугинлари).
Аудитор балансининг \ар бир б^лим ва моддалари 
ало\ида режалаштириб урганилади. Сегмент урнига 
циклли ёндашиш му^им \исобланади. Дебитор царзлар 
ва бошкаларни мисол цилиб келтириш мумкин.
Молия журнали га молиявий дооботлар жхборотннннг кучнрнлншн
Хужалик операцияси
Журналлар
Бухгалтерия 
регистрлари 
аникпаш баланси 
ва молиявий 
\и со б о т
Сотиш
Пул олиш )^ужжатла- 
ри
Товар ва хизматлар- 
ни олиш
Пул туловлари буйи- 
ча мажбуриятлар 
Иш хдки бериш )(уж- 
жати
Контировка ва бух. 
провожаем
Сотиш журнали 
Пул тушиш журнали 
Даромад журнали со- 
тиб олиш
Пул тулаш журнали 
Иш 
тулаш 
Айланма ведомости
Б ош дафтар ва ёр- 
дам чи китоблар 
Бош дафтардаги си- 
нов баланси
М олиявий )(исобот
Давр (цикл). Бош дафтар ва журналлар (ало.\ида 
олинган). Масалан:
1) Накд пул кирими.
www.ziyouz.com kutubxonasi


2) Даромад ва молиявий инвестиция даврий товар 
ва хизматлар тушуми.
3) Товар-моддий бойликлар операцияларидан ту- 
шумлар.
Бу даврларнинг Узаро борлик^ик даражаси опера- 
цияларнинг богли^лигини тахлил кдлишни тацозо 
кдпади.
Аудиторлар сегментлар буйича хам жиддийликни 
тахминий мулохаза кдладилар. Бунда фойдага нисба- 
тан ва зарурий айланма маблагларга нисбатан олини- 
ши мумкин; баланс модиаларини текшириш осонла- 
шади.
Танловни тузишда таваккалчилик. Таваккалчилик. 
Молиявий хисоботларни аудит кдпиш билан икки нарса 
(икки таваккалчилик): а) аудитор таваккалчилиги; б) 
бизнес учун таваккалчилик мавжудцир.
Аудитор таваккалчилигида молиявий хисобот турри 
деб крбул килинади; бизнес таваккалчилигида — хужа- 
лик самарадорлиги курсаткичларини англаш лозим
булади.
Аудитор таваккалчилигининг (моделлари) шаклла-
ри.
Услублардан куйидаги хал^аро аудит учун танлов 
билан борликдир. Унинг формуласи:
ОстИЯхСЯхОЯ,
бунда: 
— ишлатиладиган аудитор таваккалчи­
лиги;
1Я — ички хужалик аудит таваккалчилиги;
СЯ — назорат таваккалчилиги;
Э Я — аникланмаган таваккалчилик.
Тушунчаларнинг аник^аниши. Кулланиладиган ауди­
тор таваккалчилигида аудитор томонидан молиявий 
хисобот маълум хатоларга эга булган такдирда ауди- 
торлик хулосаси (тушунтиришсиз) берилади. Ички хужа­
лик аудитор таваккалчилигида аудитор томонидан ку- 
тилган хатолар сегментларда, хатолар мумкин булган 
меъёрдан кагга булган такдирда назорат таваккалчили­
ги — ички хужалик аудитида аникланмаган сегмент- 
лардаги хатоларни топишга каратилади. Аницданмаган 
таваккалчилик — сегментлар аудиторлик маълумотла- 
ри ортик булиши кутилган холдаги тадбирдир.
Услубни куллаш ва намойиш кдлиш.
Мисол: ички хужалик аудит таваккал 80 фоиз, на-
www.ziyouz.com kutubxonasi


зорат таваккал 50 фоиз, аникданмаган таваккал 10 
фоиз. Мазкур рацамлар асосида натижалар аникдана- 
ди: 4 фоиз (0,8x0,5x0,1)
э а я
DR=iRxCR—5—10 фоиз х 0,05 х 0,8 х 0,5=0,125
К у л л а н и л а д и г а н
тавакалчиликнинг даражаси субъек- 
тив ^исобланади:
0(111=0,05 
0> 100 фоиз
1Я=0,75
с я = о 30
ЭК=0’22 (0,05:0,75x0,30)
К^лланиладиган аудитор таваккалчилиги даражаси.
Хисобот даврида ташк^ фонда.
Мижоз; бизнес майдони (кенглиги) ; мулк такри- 
моти; мажбурият суммаси; х^ракатни тугатишнинг ах,во- 
ли; фойда; молиялаштириш; х^Ькалик операцияси ка- 
билар.
Аудитнинг макеадини белгилаб олиш
Сегментлаш ва цикллар буйича та\пиллар аудит­
нинг макеадини аникдаб олиш имкониятини беради. 
Маъмурият бухгалтерия ёзувлари ва молиявий *исобо- 
ти 5 туркумни Уз ичига олади: 1) мавжудлик ва пайдо 
кдлиш; 2) тамомланиши; 3) ^укук, ва вазифалари; 4) 
жойланиши ва унинг ба.\оланиши; 5) к^рсатиш ва очиб 
ташлаш.
Баланс даврда активларнинг мавжудлиги, даромад, 
харажат, фойда. Тамомланишнинг тасдикданиши ва 
туликлигининг тасдикданиши.
Баланс пассивнинг акгивни тулик характерлаши. 
Ба.\олаш ва так,симот актив, пассив, корхона капита­
ли даромади, харажатлари ва бошкдпар.
Маълумотларни акс эттиришни тасдикдаш: баланс- 
да фойда так,симоти ва молиявий \исобот олиб бори- 
лиши узок муддатли кредитлар, к.иск.а муддатли кре- 
дитлар, уларнинг к,айтарилиши.
Фойда, унинг та^симланиши.
Аудитнинг умумий ва конкрет мак,сади.
Мижоз буюртмаларига караб, аудитор молиявий 
х,исоботни маъмурият тугри тасдикдаганини белгилай- 
ди. Аудиторнинг мак,сади юк,оридагиларни чукур урга-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ниш учун цандай материалларни олиш зарурлигини 
хал этиши лозим. Асосий мак,сад баланс моддалари- 
нинг та^лили асосида хулоса ёзиш булса, хар бир ба­
ланс счётларига бахо бериш лозим.
Умумлаштириш даражасига катта эътибор бериш 
зарур. Балансдаги суммаларнинг киритилиши. Ишлаб 
чикдриш тугалланган хужалик операцияларининг сум- 
малари киритилишини кузда тутади. Киритилган сум­
маларнинг хак«ли киритилиши.
Бахолаш суммаларини киритишнинг туррилиги. Кор­
респонденция ва суммаларнинг тУфи тузилиши. Хужа- 
лик операцияларининг чегараланиши, балансга мос- 
лашиш. Арифметик жихатдан туфи тузилиши. Тулик, 
счёт маълумотларининг киритилиши ва балансда курса- 
тилиши.
К.иск.ача: маъмурият тасдига макрадда кузда тутил- 
ганидан куп.
Аудиторнинг максадга эришиши.
Бу борада аудитор фаолияти 4 фазани Уз ичига ола- 
ди. Жумладан:
1-фаза. Аудиторнинг ёндашув йуналишлари.
2-фаза. Хужалик операцияларининг назорат, тест 
килинишини текш ириш ..
3-фаза. Баланс моддаларининг текширилиши.
4-фаза. Аудитнинг тугалланиши ва хулоса ёзиш.
1-фазада зарур булган маълумотларни йигиш; ми-
жознинг бизнес ахбороти. Ички хужалик назорати, уни 
бахолаш, таваккалчилик; 2-фазада хужалик операция- 
ларини текш ириш да тестдан фойдаланиш, асосан, 
хужлик операцияларини текшириш; 3-фаза тажрибали 
бухгалтерлар учун тушунарли; 4-фазада аудитнинг уму- 
мий хулосага келиши, энг мухими, молия хисоботи- 
нинг объективлиги, малакали хулосага келиши мум- 
кинлиги ёритилади.
АУДИТОРЛИК ХУЛОСАСИ ВА ТАРКИБИЙ КИСМЛАРИ
Аудитор хулосаси ц щ а умумий тушунча.
Аудитор хулосасининг мезонлари (стандартлари).
Аудитор хулосасининг абзац тушунчалари ёки узгар- 
тирилган жумлаларнинг тузилиши.
Аудитор хулосасидагя айрим четланишлар.
' Аудитор хулосасидаги айрим фарклар (тушунтириш 
ва умумий хулосалар).
Аудиторлик текширувининг якунлари, маълумки,
www.ziyouz.com kutubxonasi


аудитор текшириш якуни буйича тузилган хулосалар 
билан тамомланади. Аудитор хулосаси аудит текширу- 
ви утказилаётган корхона молия \исоботининг объек- 
тивлиги ва ишончлилигидан гуво\лик берувчи хужжат- 
дир.
Аудиторлик текшируви утказилгач, аудитор куйи- 
дагича хулосаларни ёзиши мумкин: 1. К,оник£рли хуло- 
са. 2. Шартли коникарли хулоса. 3. Крникарсиз хулоса. 
4. Аудитор хулоса беришдан бош тортиши мумкин.
К,оницарли аудитор хулосаси куйидаги муаммолар- 
ни уз ичига олиши мумкин. Аудитор бундай хулосаси- 
да молия \исоботларидаги ахборотлар талабга жавоб 
бериши, унда курсатилган фойда ва зарарлар, пул маб- 
лагларининг \аракати амалдаги бухгалтерия учёта буйи- 
ча к,онун ва норматив хужжатлардаги талабларга жавоб 
бериши курсатилади: 1) молиявий хисобот \алол, по- 
киза ва бухгалтерия хисобининг ишончли объектив маъ- 
лумотларига асосланади; 2) корхонадаги \и соб сиёса- 
ти тутри танланган, бухгалтерия хисоби унга кУйилган 
талабларга мосдир; 3) солик, буйича мажбуриятлар уз 
ва катила, тулик, \исобланган; 4) молиявий \исоботга 
ёзилган тушунтиришлар тУфи; 5) ички назорат хужа- 
лик операциялари ва улар самарадорлигининг ишонч- 
лилиги тасдикланган; 6) молиявий хисоботдаги маъ- 
лумотлар корхона хакддаги аудиторнинг маълумотла- 
рига зид эмас, деб курсатилиши лозим.
Маълумки, аудиторлик андозаси ва аудит хулоса 
андозалари мавжуд. Албатта, хулоса андозаларини яна 
бир бор такрорлаш мак,садга мувофикдир:
а) хулоса корхонада тугалланган молия х,исоботла- 
ри хулосасида бухгалтерия принципларига риоя кдлин- 
ган \олда ёритилганми?
б) х,исобот даврида олдинги \исоботда курил га нда- 
ги кетма-кетликка риоя килинганми?
в) хулосада молия ^исоботида талаб к,илинмайди- 
ган фикр ва муло\азалар мавжудми?
г) Умуман, хисобот тУфисида фикр баён к,илинади. 
Шундай кйлиб, аудиторнинг хулосаси тушунтиришсиз 
хулоса ёки тушунтириш хати булган хулосаларга були- 
нади.
Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни курса- 
тадики, хулосаларнинг 90 фоизи тушунтириш ёзилма- 
ган аудитор хулосаларига тУфи келади. Албатга, бун­
дай хулосаларда куйидаги беш принципга амал кдпиш 
лозим: а) барча зарур хисобот формалар баланс, фой-
www.ziyouz.com kutubxonasi


да ва зарарлар )^исоботини ичига олиши лозим. Жамга- 
ришга кУйилган фойда ва, ни\оят, пул маблаглари- 
нинг *аракат ^исоботлари молиявий \исоботга кири- 
тилган б^лиши шарт: б) аудитор уз хулосасини ёзиш- 
да уч умумий принцип: мутахассислик, мустакдллик, 
касб текширувига риоя кдлиши зарур; в) аудитор ху- 
лосасида объект ^акида уч андоза (режали б^лиши, 
ички хужалик аудита, етарли ахборотга эгалик) були- 
ши керак; г) молиявий \исобот умуман молиявий \исо- 
бот принципларига мос келиши лозим; д) барча шарт- 
номалар тижорат сирини очиб ташламаслиги лозим 
(тушунтириш хатлари талаб кдладиган фикрлар к^зда 
тутилади).
Аудитор хулосасининг матнида куйидагилар б^ли- 
ши лозим:
а) ^со б о тн и н г номи;
б) адреси—манзилго\и;
в) кириш абзаци;
г) со \а абзаци (сарфи, жумласи);
д) фикр абзаци;
е) бухгалтерия формаси;
ж) хул оса санаси.
Аудитор хулосаси куйидагиларни ичига олади:
а) «Мустакдп аудиторнинг хулосаси» деб ёзилиши 
лозим;
б) кимга берилаётгани келтарилади;
в) кириш цисмида: 1) бухгалтерия формаси аудит 
Утказгани; 2) аудит крмраб олган \исоботлар; 3) ауди­
торнинг фикри берилади;
г) аудитор топшириш жараёнида кдпинган ишлар- 
нинг ишончлилик даражаси курсатилади, катга кам- 
чиликлар йУкотилади;
д) аудиторнинг хулосалари ёзилади. Ишончли ка- 
фолат;
е) фирманинг стандарт (мезон)га мос келиши;
ж) муддати курсатилиши шарт.
Баъзи долларда молиявий \исоботларда айрим кам- 
чиликлар мавжуд булса, узгартирилган к^оиимча фикр­
лар билан \ам хулоса кдпиниши мумкин. Улар куйида- 
гилардир:
а) унчалик катга булмаган ноаникдар мавжудлиги;
в) кириш кисмида: 1) бухгалтерия формаси аудит 
Утказгани; 2) аудит к,амраб олган ^исоботлар; 3) ауди­
торнинг фикри берилади;
г) аудитор топишириш жараёнида кдлинган иш-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ларнинг ишончлилик даражаси курсатилади, катга кам- 
чиликлар йук,отилади;
д) аудиторнинг хулосалари ёзилади. Ишончли ка- 
фолат;
е) фирманинг стандарт (мезон)га мос келиши;
ж) муддати курсатилиши шарт.
Баъзи холларда молиявий хисоботларда айрим кам- 
чиликлар мавжуд булса, узгартирилган кУшимча фикр- 
лар билан хам хулоса килиниши мумкин. Улар куйида- 
гилардир:
а) унчалик катга булмаган ноаникдар мавжудлиги;
б) учётдаги кетма-кетлик ва мантик, бузилганлиги;
в) умумий бухгалтерия принципларидан узокдашиш;
г) алохида вазиятлар;
д) аудитор хулосасининг бош ка аудитор хулосасига 
тегишли булиши кабилар.
Аудитор куйидаги уч холатда Уз хулосасини курса- 
тиб утиш лозим:
а) аудиторнинг текшириш объектларини кдмраб 
олиш сохасининг чекланганлиги;
б) молиявий хисобот умумий кабул килинган бух­
галтерия принципларига мос келмаган \олда тузилган 
булиши мумкин;
в) аудитор мустакдп булмаган булса.
Юцоридаги уч шартнинг булиши аудитор учун ту-
шунтириш талаб кдлмайдиган хулосадан тушунтириш 
талаб киладиган хулосага келишини такозо килади:
а) салбий хулоса чикдриш;
б) Уз фикр ва муло\азаларини баён килолмаслик;
в) хулоса тушунтиришлари билан булиши мумкин;
г) аудит — текшириш Утказилмаган аудит ва, ни- 
хоят, тушунтириш муло\азаларисиз хулоса булиши мум­
кин.
БУХГАЛТЕРИЯ ХИСОБОТЛАРИНИ АУДИТ 
ТЕКШИРУВИДАН УТКАЗИШДАГИ УСЛУБЛАР
Бухгалтерия хисоботларинн аудит текширувидан утка* 
зиш босцичлари.
Бухгалтерия хисоботларига умумий шархи.
Бухгалтерия хисоботларини аудит текширувидан 
Утказишда маълум тартиб-коидаларга риоя цилинади. 
Одатда бундай холатларда умумийликдан хусусийлик- 
ка караб текширишни к$ллаш максадга мувофикдир. 
Биз буни куйидаги чизмада баён киламиз:
www.ziyouz.com kutubxonasi


www.ziyouz.com kutubxonasi


Бундай текширувнинг кетма-кетлиги, жараёни чизма 
шаклида *ам берилиши мумкин, у куйидагича булади:
Ишбилармонлик фаолиятининг стратегияси 
Ишбилармонлик фаолиятдаги ташци шарт-шароитлар
Марке­
тинг
изла-
ниш
харид
ишлаб
чицариш
такси-
мот
Бухгалтерия \исоби жараёни
Хукук буйича мажбуриятларнинг тУлик, аник,, 
ба*оли, мавжудлиги, чекланмаганлиги ва 
маълумотларнинг ахборотта берилиши
активлар
пассивлар
даромаллар
харажатлар
Корхона
Молвиявий натижалар
баланси
х^соботи
Тасдиклаш
Бунда аудиторлар ушбу чизмаларни Уз билим ва 
мажбуриятларига кура танлаб, таваккал килади.
Аудиторлик текшируви курсатилган сока Уз бос- 
Кичларига эгадир:
а) 
аудиторнинг корхона билан танишув боск,ичи, 
бунда корхонанинг иктисодчи ходимлари, кисоботлар,
www.ziyouz.com kutubxonasi


таъсис хужжатлари, бухгалтерия \исобининг а\воли ва 
корхона фаолиятининг йуналишлари урганилади;
б) аудиторлик текширувини угказиш учун шартно- 
ма тузиш (мажбурият-розилик хати \ам киради);
в) аудиторлик текшируви режаси ва дастурни ту­
зиш;
г) таъсис хужжатларини урганиш, яъни к;айд куилин- 
ган ба\о, мулк формаси, таъсисчилар, устав капита­
ли, бошкррув аппарати ва фаолиятининг тугатилиши;
д) бошца хужжатларни урганиш, баённома, ички 
тартиб ва иш юритиш кабилар;
е) корхонада х,исоботларнинг а.\волини урганиш;
ж) \исоботлар курсаткичларининг аудит текширу­
ви, режа ва дастурларга узгартиришлар киритиш.
Бухгалтерия ^исобини аудит текширувидан утказиш, 
яъни: харажатларни тугри объектларга олиб бориш, 
даромадларни келиш со^алари буйича курсатиш, иш 
*акд, нафакаларни тугри хисоблаш, фойда ва зарар- 
ларни курсатиш, соликдарни уз вак^ида тулаш ва бош- 
крлар. Айникса, бюджет органлари, бошца дебитор ва 
кредиторлар билан \исоб-китобларнинг а^волини Урга­
ниш кабилар. Аудитор уз хулосасида бухгалтерия \исо- 
бининг барча со\аларига эътиборни кучайтириш ло- 
зим, айницса, уларни молия хисобот курсаткичларга 
боЕлик^игига эътибор беради.
Аудиторлик тешируви, умуман олганда, барча \исо- 
бот формалари урганишдан бошланади. Бунда, аввало, 
м анзилго\ номи ёзилишига караш зарур, сунгра кор­
хона фаолиятининг низомда курсатилган фаолиятга 
мослигига ало\ида эътибор берилади.
Шундан сУнг, \исоботларнинг ту Бри тулдирилиши- 
га диктат кдпинади. Аудитор счётларда курсатилган 
иктисодий, \исоб курсаткичларининг бухгалтерия \исо- 
бида аник, акс этиши ва \исоботдаги форма курсат- 
кичларига мос келиши урганилади.
ОПЕРАЦИЯВИЙ АУДИТ
Операциявий аудит дакдда тушунча ва хужалик фа- 
олиятида операциявий аудитнинг а^амияти.
Операциявий аудитнинг молнявнй дособотлар ауди- 
тндан фарки.
Бозор иктисодиёти шароитида корхона унумдорлигн 
ва нктисодий самарадорлигн — операциявий аудитнинг 
мадеади эканлигн.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Операциявий аудит билан нчки х^жалик аудитининг 
уйгунлашуви ва боми^чиги.
Операциявий аудиторларнинг малакаси ва муста^ил- 
лиги.
Операциявий аудитнинг босцичлари.
Операциявий аудитда корхона фаолиятини ба\олаш 
мезоилари.
Сизларга маълумки, аудитнинг куйидаги учта тури: 
операциявий аудит, талабга мос аудит ва молиявий 
*исоботлар аудити мавжуд.
Операциявий аудит корхонадаги мавжуд \ар бир 
маблаглар *аракати ва функционал х^жалик тизими- 
нинг самарадорлиги \амда фаолиятини текширади, ба- 
\олайди. Мазкур аудитнинг тугалланишида менежерлар 
ва операциявий аудит тугрисида тавсиянома ёзилади. 
Сизларга маълумки, операциявий самарадорлик х^жа- 
лик юритишнинг купчилик со\аларини характерлаб бе- 
ради. Шу сабабли бир хил турдаги операциявий аудит- 
ни утказиш *ам ва тавсиянома ёзиш \ам м ум кин эмас. 
Операциявий аудитни ташкил килишда аудитор кор­
хона ра\бари томонидан хужалик масалалари буйича 
чицарган кррорлари, янги сотиб олинган корхона мул- 
ки, ^ужжатлар айланмаси хдмда иктисодий ахборот- 
ларнинг самарадорлигини ба^олаши лозим. Энг му^и- 
ми, аудитор операциявий аудитда фак^тгина бухгалте­
рия \ужжат ва регистрлари билангина чекланиб крл- 
майди. Бундай шароитда аудиторлар корхонанинг таш- 
килий таркиби, хужалик операцияларини \исобга олиш- 
да, та\пил килишда персонал компьютерлардан фой- 
даланиш, ишлаб чикдоиш услублари, маркетинг иш- 
ларини малакали урганиш лозим.
Операциявий аудит якунлари \акдда аудиторнинг 
хулосасини ёзиш ва фойдаланувчиларга етказиш бош- 
кд турдаги аудит \акддаги хулосаларга нисбатан кес- 
кин фарманади. Корхоналарда юз бераётган хужалик 
операцияларининг самарадорлигини аник^аш куп ме\- 
нат, ва^г талаб кдпгани \олда, уларнинг самарадор­
лик даражасини бадолаш \ам бироз мураккаб \исобла- 
нади, к^п холларда умумий тартибда цабул кдлинган 
бухгалтерия ва аудит хулосаларини ёзиш тамойиллари- 
га мос келмайди. Масалан, республикамизда галла мус- 
тациллиги учун кураш кетаётган бир пайтда техноло­
гик жараёнга риоя килиш ёки пахтани кдйта ишлаёт- 
ган пахта заводларига технологик жараёнларни мисол
www.ziyouz.com kutubxonasi


кдпиб келтириш мумкин. Операциявий аудитни хдр бир 
корхонада индивидуал тартибда олиб борилиши яхши 
натижа бериши аникданган. Операциявий аудит купрок; 
аудиторликнинг маслахат бериш фаолиятига ухшаб ке- 
тади. Бозор муносабатлари шароитида операциявий 
аудитнинг ахамияти янада ю^ори талаб даражасига кута- 
рилиши зарур. Шундай к,илиб, операциявий аудит кор- 
хона умумий унумдорлик, мехнат унумдорлиги ва икги- 
содий самарадорликнинг тахлили \амда бахолаш хусу- 
сияти билан белгиланади.
Операциявий аудит тушунчаси тугрисида купгина 
аудиторлар турли таъсир кдпувчи омиллар \ак,ида ба\с- 
лар олиб бормокдалар, жумладан, хужалик фаолияти- 
ни илмий асосда тахлил кдлиш асосида уни «бошкд- 
рув аудита», «хужалик фаолияти аудит и» кабиларга 
тенглаштирадилар.
Фикримизча, операциявий аудит кенг маънога эга 
булиб, унинг вазифаси хужалик тизимининг ички хужа­
лик аудйтини уз ичига олган хрлда унумдорлик ва 
икгисодий самарадорликни текшириш, аник,панган хамда 
фойдаланилмаётган резервлар х,ак,ида тавсиялар бериш- 
дан иборатдир. Шунингучун хам корхона ичидаги аудит 
операциявий аудитнинг бир элемента хисобланади. Бун­
да корхонадаги аудитнинг мак,сади, унинг говори унум­
дорлик ва ик^исодий самарадорликка эришишни таъ- 
минлашга асосий эътибор берилиши лозим.
Албатта, ик^исодий самарадорлик билан умумий 
самарадорлик т^ррисидаги фикрлар хам операциявий 
аудит эътиборидан четда к,олмаслиги лозим. Айникса, 
ходимлар малакаси даражасининг корхонада тайёрла- 
наётган махсулот сифатига таъсири масаласи мухим- 
дир. Демак, операциявий аудитнинг ахамияти хасида 
ran юритар эканмиз, бозор муносабатлари шароитида, 
образли к,илиб айтганда, уни «корхонанинг касалига» 
ташхис к^йиш ва уни даволашнинг й^лини к^рсатиши 
мумкин. Бозор ик^исодиётининг объектив ик^исодий 
к;онунларининг талабига мувофик;, ракрбатбардош кор­
хона булиш учун ундан ахамиятлирок, нарса йук,.
Операциявий аудитнинг молиявий аудитдан фарк,- 
ларини яхши билиш лозим. Бугунги кунгача аудитлар 
тугрисида фикрларга кура, молиявий хисоботнинг ауди- 
ти билан операциявий аудит уртасида куйидаги учта 
фарк, борлиги белгиланган:
а) 
аудитнинг тайинланиши, молиявий аудитда бух­
галтерия хисоби хужалик операцияларини т^лик, акс
www.ziyouz.com kutubxonasi


этгирилишини текширса, операциявий аудит хужалик 
операцияларининг унумдорлиги ва самарадорлик му- 
аммоларига кдратилган. Молиявий аудит утган даврга 
нисбатан булса, операциявий аудит амалга оширила- 
ётганда истик,болга \ам тавсиялар беради;
б) хулосалар такдим килиш борасидаги фарк; ш ун- 
дан иборатки, молиявий х,исоботлар купрок, \исобот- 
дан фойдаланувчиларга, банк, акционерларга мулжал- 
ланган булса, операциявий аудитдаги хулосалар аввало 
корхона маъмурияти учун зарур хисобланади. Мазкур 
аудит жараёнидаги унумдорлик ва самарадорлик буйи- 
ча та\лил олдинги хулосаларни, анчагина фикрларни 
узгартириб юборади; %
в) операциявий аудит номолиявий со^алардан кенг 
фойдаланилиши билан *ам ф арм анади. Бу аудит ш ак- 
ли хужалик со\асининг жуда куп кдрраларини цамраб 
о л ад и. Масалан, реклама, ходимлар малакасини ош и- 
риш ва бошкалар; кишлок, хужалигида эса агротехник, 
зооветеринария тадбирларини мисол килиб олиш мум- 
кин. Молиявий аудит куп со\аларда чекланган.
Бозор икгисодиёти шароитида унумдорлик ва са­
марадорлик.
Унумдорлик тушунчаси асосан корхонанинг уз ол- 
дига куйган мацсадига эришишни кузда тутади. С ам а­
радорлик эса юкрридаги к^йилган мацсадга эришишда 
фойдаланиладиган рееурслардан унумли фойдаланиш- 
ни к^зда тутади.
Бундан ташкари, унумдорликка ишлаб чикррилаёт- 
ган маадлотларнинг нук,сонли булишига йул куймас- 
ликка, самарадорликда эса ишлаб чицарилаётган мах,- 
сулотга кетадиган моддий ресурслар (кувватларнинг) 
сарфланиш даражасининг минимал булишини таъмин- 
лашга эътибор каратилади.
Операциявий аудитда 
унумдорлик мезонларини 
аниедаб олиш лозим. Бунда операциявий унумдорлик 
тушунчасини билиб олиш мух,имдир.
Операциявий аудитда унумдорлик тушунчаси ко р­
хона эришган унумдорликдан ташкдри, мамлакат мик,ё- 
сида унумдорликни истеъмол этиш нук,таи-назаридан 
э\тиёжларнинг кондирилишини кдмраб олади. М аса­
лан, вилоят буйича к,айта ишлаш корхоналари асбоб- 
ускуналаридан узлуксиз о^илона фойдаланиш, бахтсиз 
*одисаларнинг руй бермаганлиги, э\гиёт едем ва бошк£ 
ресурслардан фойдаланишнинг а^воли урганилади. К иш - 
лок хужалик со\асида эса трактор ва машиналар, транс-
www.ziyouz.com kutubxonasi


порт воситаларидан фойдаланиш а^волининг даража- 
сини курсатиб утиш мумкин.
Операциявий аудит жараёнида унумдорликнинг па- 
сайишига йул куйилмаган \олда ма\сулот ишлаб чик,а- 
риш харажатларини камайитиришга эришиш лозим 
булади. Аник бир ма^сулотни ишлаб чикаришда ресурс- 
лардан фойдаланиш а^воли урганилади, уларга вари- 
антли материал сарфи \исоблаб чикдлиб, тавсия кили- 
нади. Масалан, Самарканд кишлок хужалик институти 
олимлари «Надежда» беда урутини синовдан утказди, 
бир гектар ердан 15—20 центнергача беда уруга олин- 
ди. Айни пайтда «Амир Темур» ном л и арпадан 110 
центнер, «Истикдол* номли бугдрйдан эса 80—90 цент­
нер ^осилдорликка эришилди. Умуман олганда, опера­
циявий аудитда унумдорлик мезонларини белгилаб 
олиш жуда мураккаб жараёндир.
Операциявий аудит ва ички хужалик аудитининг 
уйгунлашуви ва бокликлиги.
Операциявий аудит ^азддаги масалани олдинги маъ- 
руза мавзуларида куриб чиккан эдик. Шу боис бу ^акда 
т^хталмаймиз.
Ички хужалик аудитнинг максади \ам унумдорлик 
ва самарадорлик булганлиги сизларга маълум. Мазкур 
аудит куйидаги 5 та муаммони Уз ичига олади:
а) корхона ра\бар ва мутахассисларини ишончли 
ахборот, маълумотлар билан таъминлаш;
б) корхонадаги активлар (яъни маблаглар)нинг тула 
сакланиши ва хужжатлаштирилиши;
в) корхона хужалик фаолиятининг самарадорлиги- 
ни таъминлаш;
г) корхонада учёт принципларининг тула сакпани- 
шини таъминлаш;
д) чет эл коррупциясига карши норматив хужжат- 
ларнинг бажарилишини таъминлаш.
Курсатиб утилган масалалар операциявий аудитнинг 
элементи \исобланади, чунки ички хужалик аудити­
нинг максади унумдорлик ва самарадорликдир. (Яхши- 
рок тушунарли булиши учун ташки ва ички аудит 
хакида гап юритиши лозим).
Операциявий аудитнинг молиявий \исобот ва ички 
хужалик аудитларидан куйидаги икки фарки борлиги 
маълум: а) ички хужалик назоратининг тестлаштири- 
лиши ва уни бадолаш; б) аудитнинг ^ажми жи^атидан 
катта булиши нуктаи-назаридан мисол келтириш мум­
кин.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Маълумки, аудитор фирмалар молиявий \исобот- 
ларни аудит црлишда \амда хулосаларни ёзишда опе- 
рациявий аудит \ак,ида куп \олларда орзаки тавсиялар 
айтилади. Бу эса унда шу хусусда маълум масъулият- 
сизликни билдиради. Айникса, бизнес-режанинг бажа- 
рилишини аудитор текширишини мисол келтирса була- 
ди. Бунда мижозларнинг операциявий аудитда методик 
кУргазмалар билан таъминланишини мисол келтириш 
мумкин.
Операциявий аудитни бажаришда сифати жи\ати- 
дан мустакдплик ва компетентлилигини курсатиб утиш 
лозим. (Бу масала аудитнинг мо\ияти мавзусида ёри- 
тилган). Аудиторнинг барча мустакдл хукукдарини ка- 
фолатлаш лозим, чунки бундай шароитда объектив тав­
сиялар бериш мумкин. Шундай килиб, ички хужалик 
аудиторлари ва хукумат аудиторлари мустакдплиги таъ- 
минланиши зарур. Бунда ички аудит хакнда низом- 
га мувофик, куйидагиларни ало\ида курсатиб утиш ло­
зим: а) ички хужалик аудитор узининг аудиторлик 
фаолиятини бажаришда мустакдплик зарур; б) ички 
хужалик аудитини ташкил килиш маком и буйича са- 
марадорликни аник^аш ва тавсия бериши лозим; в) 
ички хужалик аудитида уларнинг узи утказган аудит 
натижасига ишониш лозимлиги бу Уринда ало*ида 
а\амият касб этади.
Операциявий аудитининг махсус мезонини танлаш 
кийин масаладир. Айницса, корхона унумдорлиги ва 
самарадорлиги мезонини.
Мазкур танлашни амалга ошириш корхонанинг бир 
фаолиятини аудит натижасидаги тавсиялар буйича юкрри 
унумдорлиги ва самарадорлигини юзага келтириш оми- 
ли \исобланади. Масалан, к;айта ишлаш корхоналари- 
даги асбоб-ускуналар сердаромад киш лок хужалик кор- 
хоналарида экин майдонидан \ар бир гектар хисобига 
купрок фойда олинади. Бунда му^андис ва мутахассис- 
лар билан мазкур тадбирларнинг синчиклаб Урганили- 
ши, эксперт текшируви кабилар лозим булади.
Мезонни аним аш да мезонлар манбаи асосий омил 
Хисобланади, яъни кдйси манбалар \исобига ютук,ка 
эришилиши. Уларга куйидагиларни киритиш мумкин: 
Аудитни амалга ошириш жараёнида корхонада мужас- 
самланган характеристика. Текшириладиган даврдаги 
«яхшилик» ёки «ёмонлик» олдинги, такдосланиши ло­
зим булган курсаткичларга асосланади. Так&ословчи 
унумдорликнинг хар бир хужалик операциясида кури-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ниши; Му^андис ва мутахассислар стандартларига мос 
келиши. Мухокама цилиниши ва келишилиши.
Мазкур аудитни Утказишнинг бошка барча аудит 
текширишларни утказиш каби 3 бос кич и мавжудцир:
а) операциявий аудитнинг режалаштирилиши.
Мазкур аудит текширишни утказишда у куп корра­
ли булиши билан молия аудитидан кескин фаркданади. 
Бунга тармокдарнинг ихтисосланишини мисол келти- 
риш мумкин. Сунфа, тузилган шартномага мувофик 
аудит текширишини утказадиган ходимларни белги- 
лаш му\им хисобланади.
Шунингдек, операциявий аудитда барча бошка аудит 
текширишларга нисбатан купрок вак,т сарфланади;
б) маълумотларни йижш ва бздолаш.
Бунда бошка аудит текширишларидаги сингари гу- 
во\номалар етти турини санаб утиш уринлидир:
1) \а ки ки й назорат (сизга маълумки, материал, ак- 
тивлар урганилади);
2) тасдикдаш; бу масала \акдда ёзма жавоб олиш;
3) хужжатлаштириш; бунда ахборотнинг реаллиги 
\акида мижозни ишонтира билиш, ички ва ташки хуж- 
жатлаиггиришни *ам эътиборга олиш (шартномалар, 
уларнинг турлари);
4) кузатиш, корхона ишлаб чикариш булимлари 
фаолиятини кузатиш;
5) мижозни сураш, аудитор берган саволларга ёзма 
ёки огзаки жавоб бериш;
6) арифметик аникпик; танланган аудит текшириш 
жараёнида арифметик аниклик зарур;
7) аналитик тадбирлар; масалан: соф даромад, ялпи 
даромад ва уларнинг нисбий курсаткичлари.
в) 
операциявий аудиторнинг хулосаси ва унинг ре­
ализация килиниши.
Молиявий \исобот аудитнинг хулосасини ёзиш ва 
реализация кдлиш буйича икки асосий фарк мавжуд.
— операциявий аудитда хулоса фак,ат корхона маъ- 
муриятига юборилади, нусхаси аудит текшириш гуру- 
\ида кол ад и;
— операциявий аудит куп коррали булиб, хулоса 
ёзишда аудит текшириш Утказилган со^алар аникдаган 
омиллар ва тавсиялар кенг ёритилади.
АУДИТОРЛИК ТЕКШ ИРУВИНИНГ ТАМОМЛАНИШИ
Корхованинг аник булмаган холатларига шар*.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Натнжаларни бахолаш.
Баланс тузилган кундан кейинги жараёнларга шарх.
Аудит текшируви даврида текширилаётган корхо- 
нанинг келажакдаги куввати, утган давр фаолиятлари- 
дан келиб чиккан тулов мажбуриятлари, кредиторлик 
туловларини билиб олиши лозим. Бу сохада юристлар 
^ам бахо бериши зарур.
Аудиторлик текшируви жараёнида куйидаги ноаник,- 
ликлар буйича ба\сли масалалар юз бериши мумкин: а) 
тугалланмаган суд жараёнидаги хужалик маблаглари буйи­
ча; б) солик органлари билан солик тулови буйича; в) 
махсулотларнинг сифати кафолати буйича; г) фойдала- 
нилмаган аккредитив суммалар буйича; д) муддати тулма- 
ган векселлар хисоби буйича; е) учинчи томон билан 
кафолатланган тулов мажбуриятлари буйича.
Бу масалаларни тест саволларига киритиш учун ку- 
йидаги тадбирларни аудиторлар амалга оширишлари 
лозим:
а) корхона рахбаридан суров олиш, нима сабабдан 
улар \исоботларга киритилмаганлиги, уларнинг очи- 
лиши;
б) солиц органларининг \исоботлар шархи, бунда 
солик туловчининг тУловга эътирозининг вужудга ке- 
лиши;
в) юристлар хизматига хак тулаш;
г) бошкд ишчи хужжатлар ш ар\и, тулов кувватлари 
ва учинчи юридик шахслар томонидан тасдикпаниши;
д) акредитивлар, балансда фойдаланилганлар турри- 
сида ахборот олиш.
Аудиторлик текшируви натижаларини бахолаш ма- 
саласи \ам мураккаб хисобланади. Бунда аудитор бажа- 
риладиган ишлар дастурларига жавоб бериши, аник- 
ланган хато ва камчиликлар дастур доирасида булиши 
лозим.
Бу боскичда аудитор томонидан (корхона ра\бари 
номидан кУйилган саволларга жавоб) хатонинг тайёр- 
ланиши хам зарур. Бундай хато мижоз томонидан тас- 
дикданиши лозим.
Аникланган камчилик ва хатолар киймат билан ба- 
Холаниши лозим. Шундан сУнг хисоботларда умумий 
хатоларни белгилаб олиш керак. Аудит текширувининг 
охирида аудиторлик ишчи хужжатларни куриб чик,иш 
лозим, килинган ишларни аудиторлик андозаларига мос 
келишини хам билиб олиш керак.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Шундан сунг, аудит текширувида барча \исобот- 
ларни текшириб, куйидагиларни бажариш лозим:
1. Аудиторнинг билими буйича молиявий \исобот- 
лар, молиявий а^вол, молиявий натижалар бир-бири 
билан уйгунлашишини куриб чикдци.
2. Молиявий хисоботдаги ахборотларнинг туррилиги 
ва туркумланишини ало\ида урганади.
3. Тузилган молиявий \исоботлар амалдаги норматив 
актларнинг талабларига жавоб беришни куриб чикдди.
4. Аудитор бошкд аудиторларнинг молиявий \исо- 
ботга ёки бошкд масалаларга мослаб ёзган аудиторлик 
хулосаларидан хулоса ч и кара оладими ёки йу»уии тек­
шириб куради.•
Маълумки, аудиторлик текшируви утказилаётган 
корхонада тузилган балансдаги асосий курсаткичлар- 
нинг, жумладан дебиторлик, кредиторлик карзлар, асо­
сий воситалар, товар-моддий бойликларнинг узгари- 
шини, динамикасини урганиш керак. Шу маънода ауди­
тор текшируви жараёни куйидагиларни уз ичига ола- 
ди: 1) баланс тузилишида учёт регистрларининг маъ- 
лумотлари текширилади, уларнинг бир-бирига мос ке- 
лиши чукур урганилади; 2) текшириш даврида аник,- 
ланган далилларни корхона ра^бари билан му\окама 
килиш; 3) корхона ра^бари ва бош бухгалтеридан ба­
ланс тузилгандан сунг тушунтириш хати олиш.
Аудитор томонидан текширилган баланс ва \исо- 
ботлар шу кунгача корхонанинг барча фаолият нати- 
жаларини тулик акс этгирган булиши шарт.
Бу хакда аудитор маълумотномаси ёки шу кштин- 
ган ишларга шарх ёзиши лозим, у эса корхона маъму- 
рияти билан му^окама кдлинади, мазкур масала буйи­
ча аудитор баённома сураши мумкин.
Аудитор юк;орида айтилган бир неча турдаги жараён- 
ларга ба\о бериши лозим.
Аудитор барча кушимча ишлардан сунг баланс-мод- 
даларига ба\о беради (банкротликни эълон килиш, 
туланмаган счётлар, суд жараёнида туланган сумма- 
лар; асосий ва айланма маблагларнинг бадоланиши, 
жорий бадолар ва боцщалар).
Инвестициялар (жалб кдпинган маблаглар) \озир- 
ги бадодан паст бадода сотилиши мумкин.
Иккинчи турдаги жараёнларга: бозорда корхона ким- 
матбадо когозлари бахрсинингтушиши ва^гинчалик ин­
вестициялар кайта солиниши, облигация ва акция чика- 
рилиши, сурурта кдпинмаган моддий материалларнинг
www.ziyouz.com kutubxonasi


сарфланиши, ёнгин натижасидаги сарфларни \исобга 
олади. Шундан сунг аудитор \исоботёзишга киришади.
Аудитор бу масалалар буйича куйидагиларга масъ- 
улдир: 1) баланс тузилгандан сунг молиявий \исобот- 
ларда т$три акс этгирилиши учун; 2) баланс тузил­
гандан сунгги хужалик жараёнларига назорат учун; 3) 
аудиторлик хулосаларини узгартириш тушунчаларига 
мос эканлигининг тадбирлари учун.
Умуман олганда, аудитор, собик, Иттифок даврида 
назоратни маъмурий бошцарувчи тафтиш чилардан 
фаркли уларок, дунёк,араши, ватанга садокати, ий- 
монли булиши, касбга дог туширмаслиги каби хислат- 
лари жи\атидан Уз вазифасини бир погона юкрри са- 
вияда бажарувчи касб эгаси булиши лозим.
Аудитор хисоботининг таркиби ва шакли
Аудитор утказган аудиторлик текшйрувининг якун- 
лари буйича аудитор *исоботдан келиб чик,иб хулоса 
тузади. У аудиторлик фаолиятида (аудитор текшируви- 
дан бошк,а \олатларда) аудиторлик *исоботини тузади.
Аудиторлик \исоботи куйидаги уч к^смдан иборат 
булиши мумкин: а) кириш; б) аналитик та\лил; в) 
хулосалар.
Кириш ^исм: аудиторлик фирмаси учун ало^ида 
ёки аудиторнинг узига алохдда тузилади. Унда ауди- 
торнинг барча реквизитлари (номи ёки фамилияси, 
лицензия, унинг мудцати, ким томонидан берилгани 
ва бошкалар), охирида аудиторлик \исоботини олувчи 
курсатилади.
Аналитик га\лил к,исмида куйидаги элементлар аник 
килиб курсатилади: а) аудит текширувидан утказилган 
молия ахбороти. Бунда \исобот берилган давр, унинг 
турлари, агарда аудит текширувини утказиш жараёни- 
да чеклашлар булса, уларда аудитор билан мижознинг 
масъулликлари алохдда курсатилади; б) аудитни баён 
цилиш. Бунда норматив ^ужжатларга риоя килиниш и, 
бухгалтерия учётида хужалик операцияларининг мос 
келиши, учётнинг экспертизаси, к,онун ва норматив 
актлардаги йурикдарнинг бузилиши, улар юзасидан за- 
рарлар курсатилади. Агарда бошкд аудиторнинг хулоса- 
сидан фойдаланилган булса, у *ам курсатилади; в) 
хулоса килиш. Бу- к«исмда молиявий \исоботларнинг 
ишончлигига ало\ида эътибор берилади. Унинг \а р бир 
бети аудитор ёки аудитор фирманинг мухри билан тас-
www.ziyouz.com kutubxonasi


дикданган булиши лозим. У аник, мантилий, киска 
ёзилиши зарур. Унинг натижалари матбуотда эълон 
килиниши лозим. Аудитор молиявий хисоботлардаги 
маълумотларга т^ла ишонмаса, камчиликлар борлиги- 
ни билса, аудиторнинг корхонани текшириш якунла- 
ри буйича шартли аудиторлик хулосаси берилади.
Бундай хулоса аудиторда молиявий хисоботлар за­
рур даражада булмаса, бухгалтерия хисоби маълумот- 
лари тулик б^лмаган такдирда берилди.
Бундай холатда куйидагилар аудитор норозилигига 
с а баб булиши мумкин:
а) корхона рахбарининг аудитор билан \исоботда- 
ги баъзи далиллар буйича айрича фикрлар хосил були- 
шида;
б) бухгалтерия учёти маълумотларининг объектла- 
рини бадолашда (масалан: амортизация хисобланмала- 
ри);
в) хужалик операцияларига нисбатан нотутри, бух­
галтерия проводкаси, яъни счётларда йуналтирилиши 
тузилган доллар булиши;
г) конун ва норматив хужжатлардаги низолар;
д) молия ахборотларининг ишончсизлигига олиб 
келувчи корхона хисоб сиёсати булганда.
Мазкур масалалар буйича аудиторлик хулосасида 
«шу сабабли» деган сузлар фикрга кушилмаганлигини 
к^рсатади ёки «текширувдан ташкари» деган суз билан 
молиявий хисоботга хулоса берилади.
Аудитор молиявий хисоботлардаги маълумотлар 
ишончсиз, ноаник булганда, бухгалтерия \исоби конун 
ва норматив хужжатларга мос келмаганда, ундан фой- 
даланувчиларни чалкашликларга олиб келишини кузда 
тутиб, коникарсиз аудиторлик хулосасини ёзади.
Аудитор кай холатда хулоса ёзишдан бош тортади?
Агарда корхона молиявий хисоботида махсулот 
хажми, молиявий ахволга 
1
ф
1
микдорда зарар етказса, 
аудитор хулоса ёзишдан бош тортганлигини ёзма баён 
Килади. Мазкур холатда хато ва камчиликлар тузатил- 
са, шартли коникарли хулоса берилиши мумкин.
Аудитор аудит текшируви утказилаётган корхона рах,- 
барига хулоса ва ахборот хам ёзиб беради. Унда: а) 
бухгалтерия хисобида, корхона хисоб сиёсати назорат 
системасидаги камчиликлар курсатилади; б) бу кам- 
чиликларнинг очилиш холлари ёритилади; в) аник- 
ланган камчиликларни тугатиш тавсиялари ёзилади.
Шу боис, бу тавсияларни амалга оширишда ауди-
www.ziyouz.com kutubxonasi


торлик фирмасининг хизмати булиши хам ёзиб к#йи- 
лади. Мазкур хат аудитор хисоботи булиб, уни аудит 
текшируви боск,ичларида хам ёзилиши мумкин. Унга 
корхона рахбари жавоб бериши лозим.
Аудиторлик андозаларига караб, аудиторлар баланс 
ва \исобот тузганидан сунг айрим тушунча ва аник- 
ликларни ёзишлари мумкин. Улар жумласига куйида- 
гиларни киритиш мумкин: а) аудиторлик \исоботини 
тузиш вакти, яъни аудиторлик текшируви даврнда барча 
ахборотларни йигиш, текшириш тугагандан сунг хисоб- 
ланади; б) хисоботга имзо чекиш вакти, яъни мижоз 
билан сухбат килиб ёзилгандан сунг; в) молиявий хисо- 
ботнинг чикиши, яъни барча хисобот формалари тулди- 
рилгач, унинг курсаткичлари бир-бири билан богла- 
ниб б^лгач; г) хисоботларнинг тузилишига таъсир 
килувчи омиллар, яъни хужалик операцияларининг 
Узгариши хакддаги хужжатларнинг узгариши ва бош- 
калар; д) катта камчиликлар, яъни ил гари тузил ган 
хисоботларни узгартириш юзасвдан маълум карорлар- 
ни кабул килиш зарурати тугилганда.
Аудит текширувининг натижалари б^йича аудитор 
махсус хулоса ёзиши мумкин, бундай молиявий маъ- 
лумотлар махсус максадлар учун тайёрланади, жумла- 
дан: а) молиявий хисоботнинг алохида таркибий кис- 
ми учун хулоса; б) алохида максадлар учун хисоб маъ- 
лумотларига асосланиб молиявий хисоботлар хакидаги 
хулоса; в) фойдадан солик тулаш хакида хисобот 
хакидаги хулоса; г) дебитор ва кредитор карзлар, улар- 
нинг реаллиги тутрисидаги хисобот хакидаги хулоса;
д) йигма хисоботлар хакидаги хулоса.
Албатта, аудитор бундай хулосаларни ёзганда, улар- 
нинг хар бирини тасдикловчи манбаларни к^рсатиши 
ва уларга асосланганлигини алохида ёзиб куйиши ло­
зим булади.
Аудиторнинг касбий этика асослари
Жамоатчилик ишончини козониш, 

хизматлари 
даражасини юкори савияда тутиб туришга хар кандай 
касб учун этика кодекси зарур. Аудиторларнинг ми- 
жозлари, шунингдек молиявий хисобдан фойдаланув- 
чи учинчи юридик шахсларнинг аудит текшируви си- 
фатига ишониши мухим ахамиятга эга.
Узбекистан Республикасида бозор икгисодиётига 
утишнинг узига хос хусусиятлари, мамлакатимизда
www.ziyouz.com kutubxonasi


амалга оширилаётган туб икгисодий ислохотлар зами- 
нида, миллий 
Fypyp, 
миллий ифтихор, МИЛЛИЙ FOfl 
Хамда узлигимизни англаш, билиш нукгаи-назаридан 
аудиторларнинг этик принципларига хам уз таъсирини 
курсатиши натижасида, аудитор деган касб эгасида \и с- 
туйгулар бошкача булиши мукаррар. Шу сабабли як,ин- 
да цабул килинган аудиторлик фаолияти тугрисидаги 
конуннинг иккинчи моддасида аниклик киритилган- 
дир.
Узлигимизни англаш нуктаи-назаридан каралса, 
аудиторда касб малакасини чукур билиши, иймонли, 
инсофли, сабрли билиши, буюрилган ва бажарган ишга 
масъуллик каби кддриятларимизни утишини хаётнинг 
узи такозо кдлмокаа. Шу билан биргаликда жахон ми- 
Кёсида 
аудиторлик этикасининг вужудга келиши ва ри- 
вожлантиришига AICPA (Америка касамёд кдлувчибух- 
галтерлар института, GAAS (Дунёда амал килаётган 
аудиторлар стандарти) ва SEC (кимматбахо когоз ва 
биржа операцияларининг бахо комитети)лари катга таъ- 
сир курсатиб келади.
А1СРАнинг «Касбий этика асослари» аудиторлар­
нинг иш фаолиятларига катта таъсир курсатади. Маз- 
кур кодекс турт кисмдан иборат: концепция, Узини 
тутиш коидалари, тушунтиришлар ва этик меъёрлар 
(нормалар).
Касбий этика концепцияси аудиторда мужассамла- 
шуви лозим булган бир неча хусусиятлар (сифатлар), 
яъни этик принциплар тахлилидан иборат. Улар куйи- 
дагилар:
I. 
Мустакдллик, халоллик ва объектавлик. Муста- 
киллик принципига кура, аудитор Уз фаолиятида ми- 
жоз, у ёки бу банк эгаси, ёки бошка шахе манфаатла- 
рига кдраб иш тутмаслиги лозим. Мустакиллик (яъни 
аудит фаолиятида бошка бирор шахсга боглик, булмас- 
лик) аудиторнинг энг мухим хусусиятларидан бири- 
дир. Аудитор факатгина уз хизмат вазифасини бажари- 
ши давомида аудит предметига нисбатан мустакдлл ик­
ни саклашигина эмас, балки молиявий хисобдан фой- 
даланувчилар хам аудиторнинг мустакдллигига ишо- 
нишлари мухимдир. Ушбу икки максад хакикий ва таш­
ки мустакиллик деб аталади.
Халоллик ва объективлик принципига кура, ауди­
тор далил (маълумот)ларни каеддан бузиб курсатмас- 
лиги, бош калар фикрини узининг фикрига буйсун- 
дирмаслиги лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi


2. Аудит сохасида чукур *укукий ва иктисодий би- 
лим малакасига ва юцори техник ма^оратига эта булиш. 
Бу принципга кура, аудитор уз фаолияти давомида 
куйидаги стандартларга мувофик иш юритиши зарур:
а) касбий чукур малакалилик (комптентлилик). Ауди­
тор буюртмаларни касбий компетентлик билан бажа- 
ришига ишонган такдирдагина кабул килиши лозим;
б) топширикни бажариш давомида аудитор зарур кас­
бий синчковликни намоён килиши лозим; в) аудитор 
топширикнинг бажарилишини зарурий тарзда режа- 
лаштириш ва назорат килиши зарур; г) аудитор бажа- 
раётган топширик буйича хулоса ва тавсияларни кону- 
ний ва илмий асослаш учун етарлича маълумотлар (да- 
лиллар) туплаши керак.
3. Мижозлар одцидаги мажбурият. Аудитор узининг 
мижозлари билан софдил ва очик булиши х,амда улар- 
га мумкин кадар яхширок хизмат курсатиши зарур.
4. Касбдошлари одцидаги мажбурият. Аудитор уюш- 
ма касб вакиллари билан хушмуомала, ме)фибон були- 
ши, .\амкорлик учун шароит яратиши лозим.
5. Бошка мажбуриятлар. Аудитор уз касби устивор- 
лигини (престиж) юкори кутариши ва бу касб эгалари 
кобилиятларини жамият манфаатлари учун хизмат 
килишга имкон берадиган даражада тутиши зарур.
Узини тутиш коидалари. АТСРАнинг «Касбий эти­
ка кодекси»даги мазкур кисмга *ар бир аудитор бажа- 
риши албатта зарур булган, аник, белгилаб берилган 
коидалар киритилган. Жумладан, улар куйидагилар: мус- 
такиллик, далоллик ва объективлик; умумий стандарт- 
лар; аудит стандартлари; бухгалтерия учёти принцип- 
лари; бошка техник стандартлар (андозалар); мижоз- 
ларнинг конференция маълумотлари: иш учун муко- 
фотлаш; реклама ва таъсир этишнинг бошка усуллари; 
биргаликда олиб бориб булмайдиган маипупотлар.
Этик меъёрлар — у ёки бу конкрет *олат буйича 
тушунтиришлар (Аренс, Лоббек китоби буйича иж- 
роия комитет тушунтиришлари, бу ерда А1СРА назар- 
да тутилади).
Ауднторнинг умумий хукукий жавобгарлигн
Мамлакатимизнинг бозор иктсодиётига утиши, тур- 
ли *алкаро норматив ^ужжатларнинг кириб келиши 
демократик жараённинг хусусиятларидан биридир.
Жамият икгисодиёти учун аудитнинг *ам узига хос
www.ziyouz.com kutubxonasi


урни бор. Молиявий холатнинг пухта булиши учун ауди- 
торларнинг жамият олдидаги мажбуриятлари, айник,са 
уларнинг ХУКУКИЙ жавобгарлиги алохида ахамиятга эга. 
Аудиторнинг нот$три хулосага келиши, хулосаларининг 
хакикий вазиятни акс эттиролмаслиги унинг хуку кий 
жавобгарлигини юзага келтиради. Чунки аудитор бош- 
кд шахслар сингари корхона фаолиятининг нормал 
холати учун жавобгардир.
\ а р бир хУжалик субъекти, яъни корхона Уз молия­
вий ахволининг нормал кечиши учун аудитор ёллаши 
ёки бу вазифа малакали бухгалтерга юкланиши мум- 
кин. Шу сабабли фаолият юритаётган аудитор муайян 
мажбуриятларга хам эга буладики, бу мажбуриятлар 
унинг хукукий жавобгарлигини юзага келтиради.
Давлатнинг жорий конунларига зид иш юритган, 
белгиланган коидаларга мувофик фаолият юритмаган 
аудитор ёки аудиторлик фирмаси моддий, маъмурий 
жиноий жавобгарликка тортилади. Бу жавобгарлик ман- 
фаатлар тарафлар талаби билан турли органлар томо- 
нидан кулланилади.
Дунё амалиётида аудиторнинг судгача ва суд оркд- 
ли жавобгарлиги купрок учрайди. Бизнинг даалатимиз- 
да хам бу тур ва 
х о л а т д а г и
жавобгарлик мавжуд булиб, 
у амалдаги конунчиликдан келиб чикади.
Аудиторнинг судгача булган жавобгарлиги мехнат ва 
маъмурий ХУКУК нормаларидан келиб чикдди. Бунга аудит 
билан мижоз'Уртасида тузилган мехнат шартномасини 
бекор кдлиш ёки аудит томонидан терговчи, суд, про­
курор талаби билан текшириш утказилаётганда, конун- 
бузарлик фактлари яширилганда унга маъмурий чора 
куриш (жарима солиш) холатларини мисол келтириш 
мумкин. Бу хакда 1996 йил 1 апрелдан амалда булган 
Узбекистан Республикаси Мехнат кодексининг о100- 
моддаси ва 1995 йил 1 апрелдан куч га киритилган Узбе­
кистон Республикаси Маъмурий хукукбузарлик кодек­
сининг 179-моддасида айтиб утилади. Айни пайтда, мех­
нат ва маъмурий жавобгарлик тарафларнинг судга му- 
рожаат килиш хукукидан махрум этмайди.
Энди судга мурожаат килиш масаласига келсак, 
хозирги бозор икгисодиётига утиш даврида бирор та- 
раф, купинча мижоз манфаатдорлик нуктаи назаридан 
бу хукукдан фойдаланиши мумкин.
Аудиторнинг ХУКУКИЙ жавобгарлигини унинг тад- 
биркор таваккалчилиги окибатида курилган зарар би­
лан аралаштирмаслик лозим. Тадбиркор таваккалчили-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ги оцибатида корхонанинг курган зарари учун аудитор 
жавобгар булмайди. Аммо мижозлар, баъзида келиб чик- 
кан, корхона зарарини аудиторлик фаолияти окибати, 
деб нот5три уйлайдилар. Бундай окдбат зарар учун тад- 
биркорнинг Узи купрок айбдор.
Шу билан бирга дунё амалиётидаги купгина конун- 
лар, жумладан, Узбекистан Республикасининг «Ауди­
торлик фаолияти тугрисидаги» «К,онун»ида аудиторга 
ва аудиторлик фирмасига аудиторлик текширувлари- 
ни сифатли Утказиш, Узи текш ираётган хужалик 
субъекти ра\бариятига текширув чогада аникутнган 
бухгалтерия \исоб-кито6ини юритиш \амда молиявий 
\исобот *ужжатларини гайёрлашга дойр хукУКий бу- 
зилишлар ёзиб кУйилган. Шу билан бирга аудитор 
конфиденциаллик, яъни сир саклаш к,оидаларига ,\ам 
риоя этиши лозим. У мижозга етказадиган бундай 
маълумотларни факат суднинг талаби билангина ош- 
кор этиши мумкин.
Аудиторлар э\тимол тутилган жавобгарликнинг ол- 
дини олиш учун куйидаги \олатлардан келиб чик,иб, 
фаолият юритишлари мумкин. Аввало улар *алол ми­
жозлар билан иш олиб боришлари, касбий талабларга 
амал кдпишлари, мустакил булишлари, ?от<укий мас- 
лахдт хизматидан уринли фойдаланишлари лозим. Ауди­
тор уз фаолиятида му^им масалалар чикиб колса, ал- 
батга тажрибали адвокатга мурожаат килиши лозим. 
Чунки баъзида э\тиётсизлик туфайли жиноятга шерик 
булиб колиш \олатлари \ам учраб туради.
Крнунларда аудиторнинг жиноий жавобгарлигн \ам 
курсатилган. Бордию аудитор кдсддан ёлгон молиявий 
\исобот бериб, бошка шахсни алдаса, жиноий жавоб- 
гарликка тортилади. Бунда конкрет аудитор фаолияти- 
га цараб, унинг иштироки даражаси ёки Узганинг мул- 
кини талон-торож килиш \олатига караб ж иноий 
конун-коидалар кУлланилади.
Америкалик Э. А. Аренс ва Ж. Лоббекнинг «Аудит» 
деган дарслигида (Москва, 1995 йил) аудиторнинг 
ЧУКУКИй жавобгарлигн кенг очиб берилган. Унда му^им 
бир хулосага келинган, яъни муаллифлар аудитории 
кандай молиявий кисоботдаги хатоликлари учун 
жавобгар килмаслиги керак. У молиявий мутлак аник 
маълумот кафолатини бера олмайди. Бордию аудитор 
мутлок кафолат берганда эди, жамиятнинг унга (ауди- 
тор)га кетган харажати у келтирган фойдани коплай 
олмас эди, дейишади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Куйида уларнинг айрим жихатларини ёритишга хара- 
кат кдпамиз.
Аудитор жавобгарлигига таъсир этувчи 
ХУКУ кий принциплар
Аудитда жавобгарлик турлари куйидагиларга б^ли- 
нади: 1) мижозларга нисбатан жавобгарлик; 2) учин- 
чи шахе олдидаги фукаролик жавобгарлиги; 3) жино- 
ий жавобгарлик. Бу турларга нисбатан бир неча 
ХУКУКИЙ 
принциплар кУлланилади: принцип — акл билан иш 
килиш, бошка (бегона) кишилар кдгсмиши учун жа­
вобгарлик принципи; зарур имтиёзли ахборот (приви­
легированная информация) й^кпиги принципи.
П ринцип — акл билан иш килиш. Аудитор амал 
кдлиш и лозим б^лган синчковлик мезони к^пинча 
принцип — акл билан иш килиш деб аталади.
Бошка кишилар килмиши учун жавобгарлик принципи
Аудиторлик фирмаси шериклари (партнёр) хар кан- 
дай ишда бир шерикка кэрши фукаролик хукми буйи- 
ча биргаликда жавобгарликни оладилар. Шериклар, шу- 
нингдек, агентлик муносабатлари до и рас ид а хизматла- 
ридан фойдаланган учинчи шахе учун хам жавобгар 
б^лишлари мумкин. Булар: аудиторлик фирмаси хиз- 
матчилари, бошка аудиторлик фирмалари, бошка му- 
тахассислар б^лиши мумкин.
Зарур ахборот йуклиги принципи (принцип отсут­
ствия привилегированной информации). У мумий коида- 
ларга мувофик, аудитор судга у ёки бу ахборотни бе- 
рищдан бош тортиши мумкин эмас. Мижоз билан ауди­
тор уртасидаги мустахкам алокалар хам судцан яшири- 
лиш и мумкин эмас.
Мижозлар олдидаги жавобгарлик
Куп холларда аудиторларни мижозлар олдидаги ^з 
вазифаларини етарли синчковлик билан бажармаган- 
ликлари учун жавобгарликка тортадилар. Бу суд ишла- 
ри купинча аудитор топа олмаган иероф килинган маб- 
ларга (растратларга) теги шли булади. Мижоз буни ауди­
тор ишга етарлича ахамият бермаганлиги учун содир 
булган деб таъкидлацци.
Аудиторлик фирмаси аудитни химоя килишда (ми­
жоз билан аудитлашувида) аудитни химоя килишнинг
www.ziyouz.com kutubxonasi


Куйидаги уч усулидан бирортасини ёки комбинация- 
лашган усулдан фойдаланади. Бу усуллар куйидагилар: 
1) мижозга бундай хизмат курсатиш мажбуриятининг 
йУкдиги; 2) хизмат курсатиш давомида эътиборсизлик 
килинмагани; 3) икки томонлама эътиборсизлик ки- 
линмагани.
У мумий хукукларга мувофиц учинчи шахе 
олдидаги жавобгарлик
Учинчи шахе адаштирадиган (^ацикий булмаган) 
молиявий хисоботга ишониб иш куриши натижасида 
зарар курган \олларда аудиторлик фирмаси учинчи 
шахе олдида жавобгар булиши мумкин. Бундай шахс- 
лар \иссадорлар, банк эгалари, бошца кредиторлар 
булиши мумкин. Мазкур судлашувнинг типик бир кури- 
ниши: банк тулов крбилиятига эга булмаган корхона- 
дан унга берилган кредитни кдйтариб ололмайди. Банк 
кредит беришда уни хато фикрга олиб келган молия­
вий аудит *исоботида ишонганлигини таъкидлайди.
Аудитнинг ><укукий жавобгарлиги янги та^рирдаги 
аудиторнинг фаолияти т>трисидаги крнуннинг иккин- 
чи моддасида аник кУрсатилгандир. Бунда аудиторлар 
\имоя цилишнинг икки тури мавжуд: ишни бажариш 
давомида э\гиётсизлик кдпинмаганлигини исботлаш ва 
контракт муносабатлари йуклигини исботлаш.
Жиноий жавобгарлик
Аудитории АК.Ш да федерал конунлар буйича \ам, 
штатлар конунлари буйича \ам жиноятчиликка айблаш 
мумкин. Бу конунларга мувофик, жиноят белгиси — би- 
либ туриб нообъектив молиявий \исобот ёрдамида бош- 
ца шахени алдаш булиб \исобланади. Лекин мазкур маса- 
лада аудиторлик судлов ишлари жуда кам учрайди.
Аудиторлар томонидан индивидуал тарзда 
цУлланнладнган хдракатлар
Аудиторлар мумкин булган жавобгарлик холатлари- 
ни камайтириш учун у ёки бу \аракатни кдпиши мум­
кин. Мазкур \аракатларнинг баъзиларини куй ид а кел- 
тирамиз.
1. 
Фацат софдил мижозлар билан ишлаш. Мижоз- 
нинг уз харидорлари, буюртмачилари, хизматчилари, 
давлат корхоналари билан муносабатида етарлича \алол-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лик булмаса, судлашув э^гимоли куп булади. Аудитор- 
лик фирмаси уз мижозлари софдиллиги услубларини 
ишлаб чикдши ва софдил булмаган мижозлар билан 
ишлашдан бош тортиши лозим.
2. Аудиторлик текширувини тажрибасиз ёш муга- 
хассислар утказаётганда уларнинг ишини тажрибали 
аудиторлар кузатиб бориши зарур.
3. Касбий стандартларга (андозаларга) к,атъий риоя 
кдпиш лозим.
4. Мустакдолиц сацданиши зарур.
5. Мижознинг бизнесини тушуниш керак.
6. Аудитнинг юцрри сифатини ушлаб туриш лозим.
7. Ишни тутри чужжатлаштириш зарур.
8. Контракт ва вакиллик хатини олиш керак.
9. Мижоз билан конфиденциал (махфий) муноса- 
батларни саклаб туриш лозим.
10. Адекват (мос) сутурта \имоясини таъминлаш 
зарур.
И . Малакали чукукдй консультациялардан фойда- 
ланиш керак.
Шу жи\атлардан чуцуррок кдраладиган булса, ауди­
тор самарадорлик байроги остида катга тарбиячи, маъ- 
навият эгаси булиши лозим.
Бугунги кунда аудит назоратини таркибий кисми 
эканлигини тан олган чолда унга маълум даражада 
тухташ зарур.
И^ГИСОДИЙ НАЗОРАТНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА 
МЕТОДИ. НАЗОРАТНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА 
ОБЪЕКТЛАРИ
Давлатнинг хужалик масалалари буйича кабул кдп- 
ган *ар бир царори ишлаб чицариш, таксимот, товарлар 
алмашуви ва ижтимоий истеъмолни уз ичига олади.
Назоратни ижтимоий ишлаб чикрриш фондлари- 
нинг айланишидан кузатиш мак,садга мувофикдир. Бунда 
ишлаб чикдоиш чал килувчи жараён чисобланади. Иш­
лаб чицариш жараёнида назоратнинг предметини ме\- 
нат, ме^нат куроллари, мечнат предметлари ташкил 
килади. Назоратда бу ресурслардан унумли фойдала- 
ниш нук^гаи назаридан урганилади. Бунда чозирги кун­
да кенг таркдлган нормативли режалаштириш принци- 
пи 
т е к ш и р и л д и .
Текширишда асосий эътибор техноло­
гик жараёнга, яъни к^ишлок, хужалик ишларининг бел- 
гиланган чажмда ва муддатларда бажарилиши, норма-
www.ziyouz.com kutubxonasi


тивларнинг тутри кулланилиши. ойлик маош микдо- 
рининг турри белгиланиши, хом ашё ва тайёр м а\су- 
лотларнинг сак^аниши, ма^сулот сифатининг юк,ори 
б^лиши, ме^натни ба^олашнинг т5три к^лланилишига 
кдратилади.
Так,симот боск^чида эса ишлаб чикдрилган м а\су- 
лотлардан фойдаланиш, авВало давлат буюртмасининг 
бажарилиши, корхоналар уртасидаги шартномаларга 
риоя кдпиш кабилар, янгидан яратилган к^йматниг 
тацсимланиши, ишлаб чикдриш истеъмоли, ижтимо- 
ий таъминот ва ижтимоий сурурта хамда бошкд маса- 
лалар чукур урганилади.
Назоратнинг алмашув жараёнида муомала жараёни 
Урганилди, товар-пул муносабатларининг амалга ош и- 
рилиши, корхоналарнинг т^лов интизомига риоя кили- 
ши, мах,сулотларни сотиш ва олишда ба\оларнинг т$три 
булиши, корхона, ташкилотлар шартномалар юзаси- 
дан келиб чикдциган пул, \исоб-китобларининг к,ону- 
ний амалга оширилиши кабилар текширилади. Ва ни - 
\оят истеъмол б ос^чи да ижтимоий ишлаб чикдриш 
ва шахсий истеъмол урганилади. Бунда ишлаб чикр- 
риш фондларининг янгиланиши, корхона ва унда иш - 
лайдиган ходимларнинг истеъмолга б^лган эхд'иёжла- 
рининг к,ондирилиши, даражаси урганилади.
Шундай кдлиб, жамиятда назоратнинг предметини 
хукуматимизнинг х$Ькалик масалалари буйича кабул 
кдпган кдрорлари асосида кенгайган такрор ишлаб чи- 
цариш жараёнида мулкдан мак,садга мувофик, ва кону- 
ний фойдаланишни аникуташ ташкил цилади. Н азорат­
нинг объекти сифатида мулкдан фойдаланиш билан 
боглик, булган юридик ва жисмоний шахслар тушуни- 
лади. Унинг кенг маънодаги объектларига корхоналар­
нинг маблаглари, хужалик жараёнлари хужалик-молия 
фаолияти, ишлаб чикдриш б^линмалари, яъни корхо- 
налардан тортиб то халц х^Ькалигининг хамма б ^ и н л а - 
ри киради.
Назоратнинг методлари
Назоратнинг урганиш методи бошк;а фанлар синга- 
ри диалектик материализм методи хисобланади. Чунки 
Урганиладиган мулк доимо узлуксиз \аракатда, назо- 
рат эса, ундан мак,садга мувофик, ва цонуний равишда 
фойдаланишни урганади. Ш у билан бирга назорат Уз 
предметини Урганишнинг хусусийлигидан келиб чикд-
www.ziyouz.com kutubxonasi


диган хусусий метод ва усуллардан фойдаланди. Юкрри- 
да назоратнинг текшириш манбаларидан фойдаланиш 
буйича хужжатли ва ^ак^^ий назоратга булинишини 
айтдик. Хужжатли назоратда текшириш манбаи сифа- 
тида хужжатлардан фойдаланилади. Хакикий назоратда 
объект натура долида кузатилади, яъни манба булиб 
хужалик мабларлари, ишлаб чик,ариш муомала жараён- 
лари \исобланади. Ш у билан бирга ^ак^кий назоратни 
утказишда инвентаризация, лаборатория анализи, экс­
перт комиссиясининг бздолаши ва юзлаштириб сураш 
каби усуллардан кенг фойдаланиш мумкин.
Инвентаризация — бу хужалик маблагларини ёки 
назорат кдпиниши лозим булган объектларни жойига 
бориб бирма-бир куриищир. Бунда мулкнинг сацдани- 
ши Урганилиб крлмасдан, унинг ишга яро^лилик д а а т и
\ам Урганилди. Бунга ёш чорва молларни *ар ойда са- 
наб, торозида Улчашни якдол мисол кдлиш мумкин.
И нвентаризация натижалари далолатнома ёки 
руйхатлар билан расмийлаштирилди.
Лаборатория анализи 
назорат к;амраб олган 
объектларнинг сифат курсатчикларини текширишга 
крратилгандир. Бунда текшириладиган объектларнинг 
физик ва кимёвий хусусиятлари урганилади. Бунга тай- 
ёрлов ташкилотларига топширилаётган сутнинг сифа- 
тини аник^аш як^ол мисол була олади ёки булмаса 
пахтанинг намлиги ва ифлослиги, толанинг пишик,ли- 
ги лабораторияларда аник«ланади. Бу назоратнинг яку- 
ни маълумотномалар билан расмийлаштирилади.
Эксперт комиссиясининг бадолаши — назоратнинг 
му^им сохдси булиб, айрим лолларда назорат-тафтиш 
ишларида малакали турли касб мутахассислари хулоса- 
си зарур б^либ к,олади. Бундай долатда эксперт комис­
сиясининг хулосасидан фойдаланилади. Масалан, пар- 
рандачилик фабрикасида паррандалар юкумли касал- 
ликлар билан улганда экспертга юборилади. Ёки айрим 
лойщ а хужжатлари бино ва иншоотлар курилишидан 
олдин эксперт текширишига берилади. Бу эса назорат­
да амалга оширилган хужалик операциясининг реал 
характерини ан и к^ат имкониятини беради. Бундай на­
зоратнинг якуни эксперт комиссиясининг ёзма хуло- 
саси билан расмийлаштирилади.
Юзлашув-сураш назоратнинг мухим урганиш усули 
булиб, бунда назоратчилар айрим хужалик операцияла- 
рини амалга ошираётган вактда баъзи ^исобдор ёки 
мансабдор шахсларнинг угирлик, узлаштириш фактла-
www.ziyouz.com kutubxonasi


рини аникутш учун уларни юзлаштириб сурайди. Бундай 
назорат якуни тушунтириш хати билан расмийлашти- 
рилди. Бунга хазинада камомад аникданганда пулнинг 
цандай жойларга сарфланганлигини сураш кабилар якдол 
мисол була олади. Назоратнинг бу усули суд-тергов 
органлари томонидан кенг фойдаланилиб келинмокда.
Хужжатли назоратда чужжатларни диктат билан 
ук,иш, сунгра унда курсатилган хджм курсаткичлари- 
нинг реаллигига, конунийлигига максадга мувофикуш- 
гига эътибор бериш керак. Хужжатларни мантик, жи^ат- 
дан текширилганда амалга ошмаган хужалик операция- 
ларини курсатувчи чужжатлар \ам учраши мумкин. Ма- 
салан, бажарилган ишларни чисобга олишда бир киши 
бир тонна пахта терди, деб курсатилиши мумкин, ва\о- 
ланки, имконият жи^атидан бундай булмайди.
Бундан ташк^ри, учраган чужжатларда амалга оши- 
рилган хужалик операцияси конунга мое ёки мос эмас- 
лигини текшириш лозим. Хужжатларни арифметик то- 
мондан текшириш, бу эса маълум хужалик операция- 
сининг содир булганлиги аввало дастлабки чужжатда 
Уз аксини топади. Хужжатларда хужалик операцияси 
сон жи\атидан акс этгирилади. Ш унинг учун бу опера- 
циялар урганилганда арифметик текширилиши лозим. 
Бунда таксировка ва жамлашишга эътибор берилади. 
Масалан, хазинадаги чужжатлар текширилганда иш 
\аки таркатилган кайдномалари жамлаб текширилиши 
лозим.
Хужжатларни бир-бирига таккослаб утказиладиган 
назоратда хужалик операциясида курсатилган объек­
тив \ажми, шу операцияга боглик, бошка бир жужжат- 
да акс эттирилса, иккала чужжатдаги микдорлар так- 
косланади. Масалан, йигиб олинган бурдой \осилнинг 
микпори комбайнчининг реестирида курсатилса, шу 
^ажмдаги бурдой ташилганлиги туррисида транспорт 
воситаларининг йул варакаларида \а м курсатилади. 
К,Улда терилган урурлик пахта, ме^натга х,ак, тулаш ва 
пахтани даромадга олиш .\ужжатларида курсатилиб, улар 
бир-бирига такдосланиб текширилиши лозим. Ёки ки- 
римга олинган ма^сулотларнинг кужжатлари, чиким 
э^ужжатлар билан таккосланиши натижасида 
колдири
аникланиши мумкин.
Суроц хатининг *ам назорат Утказишда катга а\а- 
мияти бор. Назорат утказаётганда, маълум текшири- 
лаётган корхонанинг ишлаб чик,ариш ва муомала жа- 
раёнида бошца ташкилот ва корхоналар билан иктисо-
www.ziyouz.com kutubxonasi


дий алокдларда булишини текширишга турри келади. 
Масалан, корхона, савдо ташкилотларидан моддий кдей- 
матликлар олган булса, алокд булган ташкилотда унинг 
бошлангич ва дастлабки хужжатларида кдндай акс эт- 
ганлигига, ким томонидан олинганлигига ишонч \осил 
кдлиш учун сурок хати ёзиш йули билан аник^аб, 
маълум хулосага келиш мумкин.
Ик^исодий анализ — бу назоратни амалга оши- 
ришнинг мухим усулларидан булиб, ундан кенг фой- 
даланиш лозим. Бунда икгисодий анализ маълумотлари 
асосида тузилган жадвал ва графиклар асосида назорат 
утказилаётган хужаликда ишлаб чикдриш самарадор- 
лигининг кдй ахволда эканлигини ёки ишлаб чикдриш 
жараёнида амалга оширилаётган технологик ишлари- 
нинг якуни кдндай молиявий натижаларга олиб кели- 
наётганлигини билиш, фовдаланилмаётган резервлар- 
ни ишга солиш имкониятини берди. Масалан, пахта- 
чиликда амалга оширилаётган операцияларнинг бажа- 
рилишини агротехник муддатларга такдослаб, пахта 
хосилдорлигига кдндай таъсир курсатганлигини билиш 
мумкин.
Агар руза Уз вак^ида, яъни белгиланган агротехни­
ка муддатларида ягана адшшса, муддатида утказилма- 
ган майдонларга нисбатан юкрри х,осил берди. Худди 
шундай тартибда сугориш, ози^лантириш хамда бош- 
ца экинларнинг технологик жараёнларини хам текши- 
риш мумкин.
Шундай кдлиб, назоратнинг юкрридаги усуллари- 
ни к^ллаш билан хал к; х^жалигининг ишлаб чикдриш 
сохасида эришиладиган ютук^арга сам а рал и \исса 
кушиш мумкин.
Назорат утказишда бошща фанлардан фойдаланиш
Хозирги кунда назорат алохдца фан сифатида «Кор­
хона ва хужаликларнинг хужалик-молия фаолиятини 
тафтиш ва назорат килиш» курсида урганилиб келин- 
мокда. Бу фан хисоб-китоб ихтисоси фанлари жумла- 
сига кириб, ишлаб чикдриш муносабатларини ургана- 
ди. Шунинг учун у ик^исодий назария, бухгалтерия 
асослари фанлари билан узвий боглангандир. Назорат­
нинг предметини урганиш куп жи\атдан ик^исод, ре- 
жалаштириш, ишлаб чикдришни ташкил кдяиш ва 
бошкдриш, кдшлок, хужалик ишлаб чикдриш техноло- 
гияси каби фанларни билишни талаб килади. Чунки бу
www.ziyouz.com kutubxonasi


ф ан л ар н и билмасдан м алакали , келгусида яхш и Сама­
р а берадиган назорат и ш лари н и утказиш к,ийин.
Бу \исоб ва хисобот фанлари ихтисосига кирганли- 
ги сабабли, назоратчилар бухгалтерия учёти, корхона- 
лар фаолиятини анализ кдпиш ва статистика фанлари- 
ни мукаммал билиши лозим. Акс \олда назорат сифат- 
сиз булади. Чунки назорат килинадиган масалалар бу 
фанлар билан узвий боглангандир.
Назорат Утказишда фан-техника ютуцдаридан кенг 
фойдаланиш керак, жумладан, электрон \исоблаш м а­
шина-дари ва ик^исодий-математик усуллардан фойда- 
ланишни билиш, бажариладиган ишларнинг кийинчи- 
ликсиз ва янглишмай билиши ни таъминлайди.
Назорат мулкдан црнуний ва мак,садга мувофик, фой- 
даланишни текшириб тургани учун юридик фанлардан 
мехнат хукук,и, ердан ф ойдаланиш хукуки, молия 
Хукукдари фанларини хам билиш зарур. Чунки назо­
ратчилар тафтиш ва назорат утказиш натижасида кор- 
хонанинг бутун хужалик ишлаб чик^риш ва молия ф а- 
олиятига бахо берадилар, шу билан бирга мансабдор 
ва моддий жавобгар шахсларнинг корхонага келтирил- 
ган моддий зарар нукгаи назаридан крнун олдида ж а- 
вобгарлигини белгилайдилар. Шундай килиб, назорат- 
да бошкд алокддор фан ютукпаридан фойдаланиш унинг 
иктисодий самарадорлигини оширади.
Тафтиш — вдгвсодяй назоратнинг таркибнй цнсми
«Назорат» ва «тафтиш» сузлари, биринчидан, уму- 
мий хамда абстракт тушунча булса, иккинчидан, хусу- 
сий ва конкрет тушунчалар хисобланади. Назорат ижти- 
моий муносабатларни тартибга солиш билан богланган, 
тафтиш эса маълум доирада ва даврда тартибга солиш - 
нинг конкрет формаси сифатида кузга ташланади.
Тафтиш сузи рус тилига, лотинчадан — reviso — 
пересмотр, узбек тилида эса «цайта куриш», «тафтиш* 
сузлари эса бу фанда тафтиш утказиш маъносини бил- 
диради. Назорат утказишда тафтиш корхона, ташкилот 
ва муассасаларда ишлаб чикариш, таъминот ва муамо- 
ла жараёнини к#йта куришни билдирса, о^ибат нати- 
жада, бу хужалик операцияларининг амалдаги крнун- 
ларга мос холда цонунийлигига риоя кддиниши хамда 
ик^исодий самарадорлигини таъминлаш нук^аи н аза­
ридан текшириш маъносини билдиради.
Тафтиш халк хужалигининг дастлабки бугани хисоб-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ланган корхона, ташкилот ва муассасаларда ёки хужа- 
ликни бошкариш органларида ил гари содир булган 
хужалик операцияларининг к;онунийлигини, максадга 
мувофикдигини жойида назорат аппарати томонидан 
кулланиладиган чамма метод ва усулларини ишлатиб 
Утказилади. Утказиладиган бу тафтишлар ёрдамида дав- 
латнинг назорат функцияси систематик равишда анча 
тулик, амалга оширилади.
Узлуксиз утказиладиган тафтиш ёрдамида мулкнинг 
сакданиши ва ундан унумли фойдаланиш, унинг купай- 
тирилиши таъминланиб, халкдинг оддий чамда мада- 
ний турмуш даражасининг кутарилишига чисса к ^ ти - 
лади. Тафтиш чар бир фойдали ташаббусларни уйгун- 
лаштиради, назоратчилик ишларига кенг мечнаткаш- 
лар оммасини жалб кдлиш имкониятини беради. Бу 
масалада жамоа хужаликлари, корхоналарда фаолият 
к^рсатаётган тафтиш -назорат аппаратининг тажри- 
басида кенг исботланмокда. Утказилган тафтиш нати- 
жалари текширилган корхона жамоасига ошкора ра­
вишда эълон ва мухокама кдлиниши зарур. Корхона, 
ташкилот ва муассасаларда утказиладиган тафтиш амал- 
даги крнунларга к^ра умумий чамда даврийлик харак- 
терига эга булиб, белгиланган муддатларда, хал к, х^жа- 
лигининг чамма б$тинларида кдгьий ва узлуксиз тар- 
тибда утказилиб турилади.
Хал к, хужалигининг чамма б>тинларида бундай таф- 
тишнинг конуний асосда доимий утказилиб турилиши 
барча жойда назоратнниг таъсирчанлигини оширади. 
Тафтиш угказишда фан-техника ютукдаридан кенг фой- 
даланилади, бу эса давлатнинг назорат функцияси- 
нинг илмий даражасини ошириш имконини беради.
Тафтиш назоратнинг бошца усулларидан фарцди 
Уларо^ чукукдй чолатга эга булиб, унинг натижалари 
ч у к у ^ й норматив чужжат чисобланган далолатнома- 
лар билан расмийлаштирилади. Шунинг учун суд-тер- 
гов органлари факдт тафтиш материалларини, дало- 
латномаларини процессуал жараёнда тасдикдовчи яго- 
на восита сифатида кдбул кдпадилар ва ундаги омил- 
ларга мувофик, жиноят таркибини англайдилар.
Амалдаги конунларга мувофик, халк; хужалигининг 
хужалик чисобидаги чамма б^инларида йилига бир 
марта (уларнинг идора кдрамогадан кдтъий назар) ва 
бюджет корхона, ташкилотларида икки йилда бир марта 
тафтиш ^тказилади. Тафтиш давомида, уларнинг чамма: 
ишлаб чик,ариш, хужалик молия фаолиятлари чар то-
www.ziyouz.com kutubxonasi


монлама чукур урганилади. ни\оят ишлаб чикариш 
б^линмалари, корхона, \исобдор \ам да мансабдор 
шахслар ишига бздо берилади. Шунинг учун \ам таф- 
тиш махсус тафтиш-назорат органлари томонидан ма- 
лакали мутахассислар иштирокида утказилади.
Тафтиш утказиш турлари
Тафтиш назорат системасида ?з умумий ва хусусий 
белгиларига эга, шунга мувофик; тафтиш $^тказишнинг 
бир неча турлари мавжуддир.
Тафтиш куйидаги белгиларга: тафтиш утказувчи 
органларига, утказиш муддатларига, назорат цилищда 
фойдаланиладиган манбаларига, режалилиги, кдмраб 
оладиган масалалари ва объектларига, уларга катна- 
шадиган мутахассислар иштирокига, ни\оят, уни утка- 
зиш характерига кдраб ушбу турларга булинади.
Тафтишни утказиш органларига к,араб, хужаликлар 
* буйсунадиган идоралар томонидан угказиладиган (идора 
тафтиши) ва хужаликлар молиявий жи^атидан буйсун- 
майдиган давлат муассасалари томонидан утказилади- 
ган тафтишларга (ташки тафтиш) булиш мумкин.
Идора тафтишига корхона, ташкилот ва бирлаш- 
маган молиявий-хуЬкалик фаолияти жи^атидан буйсу­
надиган муассасаларнинг тафтиш назорат ходимлари 
томонидан ^тказиладиган тафтишлар киради. Агроса- 
ноат тафтиш аудиторлик фирмалари б^лимларининг 
ходимлари томонидан корхоналар хужалик-молия ф ао­
лияти юзасидан йилига бир марта тафтиш утказиб ту- 
рилади. Шунингдек, бундай тафтишларга хужалик- 
нинг уз назорат ходими томонидан ишлаб чицариш. 
хужалик молия фаолияти устидан утказадиган текши- 
ришлари >,ам киради.
Кдрамогига кирмайдиган давлат муассасалари томо­
нидан кдпинадиган тафтишлар давлат органларининг 
тафтиш-назорат ходимлари корхона, ташкилот ва бир- 
лашмаларнинг кайси тармок вазирлигига ёки комите- 
тига карашидан катьи назар тафтиш утказадилар. Маса- 
лан, Республика Ички ишлар вазирлигининг жойларда- 
ги органлари ме\наткашларнинг мулкини талон тарож 
килиш т$трисида хабарига мувофик; корхонанинг иш ­
лаб чикариш, молия фаолиятларини тафтиш кдпишла- 
ри мумкин.
Тафтишлар хужалик операциялари содир булиш 
вацтларида утказилишига к;араб, олдиндан ^тказила-
/
www.ziyouz.com kutubxonasi


диган, жорий ва кейинги тафтишларга булинади. Ушбу 
тафтиш (назорат) турларига юдоридаги «назоратни 
амалга оширувчи органлар, унинг турлари ва форма- 
лари» темасида тушунтириш берилган. Шунингдек, ушбу 
темада хужжатли ва \ак^к^й тафтиш (назорат) фор- 
маларига \ам характеристика бериб утилган. Таф­
тиш режали ёки режасиз Утказилишига кдраб, режали 
ва режасиз тафтишларга булинади.
Режали тафтиш корхона, ташкилот ва бирлишма- 
ларда уларнинг ишлаб чикрриш, хужалик, молия фао- 
лиятини, улар буйсунадиган юдори ра\барлик кдлувчи 
органлари томонидан режалаштирилиб уп^азилади. Ма- 
салан, \а р бир корхонанинг ишлаб чикдриш, хужа- 
лик, молия фаолиятини йилига тафтиш кдлиш ауди- 
торлик фирмалари томонидан шартномалар асосида ре- 
жалаштирилади. Бундай тафтишлар куп долларда юдори 
ташкилот тафтиш-назорат ходимлари томонидан утка- 
зил ади.
Режасиз утказиладиган тафтиш, бу купгина дол- * 
ларда юкрри ташкилот буйруги ва топширигага муво- 
фик,, ёки ме\наткашларнинг ахборотларига асосан, ёхуд 
бахтсиз додисалар юз берганда утказиладиган тафтиш­
лар ^исобланади. Масалан, омборда ёки фермада ёнгин- 
дан сунг утказиладиган тафтиш ва бошк,алар.
Тафтишлар текшириладиган объектларини цамраб 
олинишига караб ёппасига ёки танлаб Утказиладиган 
тафтишларга булинади.
Ёппасига Утказиладиган тафтишда текширилаётган 
объектларнинг .\аракатини курсатувчи хужжатлар ва 
мулклар бир бошидан то охиригача бирма-бир текши- 
ришдан утказилади. Бунга хазина операцияларининг 
тафтиши якдол мисол булаолади. Бундай тафтишлар 
корхона мулкининг сак^анишини таъминлашда жуда 
катта а\амиятга эгадир.
Танлаб Утказиладиган тафтишларда молия-хужалик 
фаолияти текшириладиган корхонанинг айрим объект- 
лари танлаб тафтиш кдпинади. Бунга корхоналарда ме\- 
нат ^ак^нинг берилишини текшириш, маълум бир кием 
ишчилар ёки корхона хизматчиларининг иш х,ак,и ол- 
ган ёки олмаганлиги’ни сураш йули билан тафтиш утка- 
зиш якдол мисол булаолади.
Утказиладиган тафтиш, килинаётган корхона фао­
лияти масалаларини к^мраб олишига кдраб, туда, кдас- 
ман ва тематик тафтишларга булинади.
Тула тафтиш Утказилаётган корхонанинг бутун мо-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лия-хужалик фаолияти тУла текширилиб, унинг иши 
х.ак.ида умумий х,олатни очиб берса, иккинчи томондан, 
корхона мулкининг са^ан иш и ва ундан унумли фойда- 
ланиш каби масалаларнитулик,текшириб, хулоса беради. 
Бундай тафтишлар режали ва режасиз *ам булиши мум- 
кин. Бу тафтиш жуда кагга мех,нат талаб кдлади. Бунга 
корхоналарнинг х,амма тармокдари, ишлаб чик^риш 
булимларини тафтиш кдгсадиган тафтишлар мисол була 
олади. Клеман тафтиш текширилаётган корхона хужалик 
фаолиятининг айрим томонларини текшириш билан 
чекланадиган тафтишларни уз ичига олади. Бунга корхо­
на мулкининг талон-торож кдпиниши ахборотигд муво- 
фик корамолчилик фермасининг бир йиллик фаолияти 
буйича тафтиш утказиш мисол була олади.
Тематик тафтишларда айрим бир масала олиниб 
шу масала юзасидан бир-бири билан тула боглик *амма 
корхоналар фаолияти бир вацтда текширилади. Маса- 
лан, минерал угитдан фойдаланиш буйича тематик таф­
тиш утказиладиган булса, корхоналар ва «Химия-бир- 
лашма» корхоналарининг фаолияти бир вактда текши- 
рилиши мумкин. Бундай тафтишлар хал к хужалиги 
мицесида катга самара бериши мумкин.
Тафтишлар уни утказишда зарур мутахассисларнинг 
иштирок этишига к;араб комплекс равишда утказила­
диган ва комплекс булмаган тафтишларга булинади.
Комплекс утказиладиган назоратлар турли ихтисос- 
даги мутахассисларнинг иштирокида утказилади. Агар- 
да корхонанинг ишлаб чикариш, хужалик, молия фао­
лияти юзасидан тафтиш утказилаётган булса, чорвачи- 
лик тармогини текширишда зоотехник, ветеринария 
врачи, усимликчилик тармокдарини урганишда агро­
ном, курилишда курилиш инженери, архитектор, бу- 
лардан ташцари, ицтисодчи, молия ва ^исоб-китоб хо- 
димлари катнашиши мумкин. Бундай текшириш комп­
лекс тафтиш булиб, хужалик тармок, ва бутун ишлаб 
чицариш, хужалик, молия фаолияти юзасидан объек­
тив характеристика беради, назоратнинг самарадорли- 
гини юкори савияга кутаради.
Комплекс булмаган тафтишлар асосан \исоб-китоб 
ва молия ихтисосига эга булган шахслар томонидан 
утказилади. Бундай тафтишлар асосан текшириладиган 
корхоналарнинг молиявий натижа ва ^олатини урга- 
нишга крратилган булиб, ундан купрок, давлат бюд­
жета ^исобига яшайдиган муассасалар фаолиятини тек­
ширишда фойдаланилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Тафтишлар утказилиш характерига караб, аралаш 
(сквозь) ва комбинирлашган тафтишларга булинади.
Аралаш тафтиш текшириладиган корхоналарда м а\- 
сулот ишлаб чикрришдан тортиб, дастлабки юкрри таш- 
килотнинг фаолиятини кУшиб текшириш билан харак- 
терланади. Бундай тафтишлар асосан республика, ви- 
лоят, туман микёсидаги тармок, бирлашмалари фаоли­
ятини урганишга к«аратилган булиб, моддий фонд, ре- 
сурслардан самарали фойдаланишни, улардаги фойда- 
ланилмаётган резервларни ишлаб чик^ариш жараёнига 
сабзавотчилик учун \озирги кунда плёнка ишлаб чикд- 
рувчи корхоналар ва уларнинг юкрри ташкилотлари 
фаолиятини урганиш яедол мисол була олади.
Комбинирлашган тафтишларга назорат-тафтиш хо- 
димлари томонидан текширув утказишнинг \амма тур- 
ларидан фойдаланиб, угказиладиган тафтишлар клра- 
ди. Хужалик фаолияти тафтиш кдлинаётган булса, унда 
агросаноат назорат-тафтиш ходимлари (идора тафти- 
ши), турли касбдаги мугахассислар (комплекс таф­
тиш) датнашиши мумкин.
Комплекс тафтиш утказиш ролини ошириш йуллари
Хозирги даврда х^мма турдаги утказиладиган таф­
тишлар ичида назоратнинг талаблари комплекс утка­
зиладиган тафтишда уз ифодасини топмокда. Шунинг 
учун «Корхона (бирлашма) хдкида»ги конунда таф- 
тишларни комплекс утказиш масаласи цуйилгани бе- 
жиз эмас. Чунки барча мутахассслар иштирокида утка- 
зилаётган тафтишлар ишлаб чикдриш, таъминот ва ре­
ализация жараёнлари кенг равишда анализ кдпинади 
хамда корхонанинг ишлаб чикдриш, хужалик, молия 
фаолияти \ак дд а объектив маълумотлар олинади.
Комплекс тафтиш технолог-мутахассислар кдгна- 
шишини, кдш лок хужалигида технологик интизом ва 
агрозоотехник кридалари к^ндай амалга оширилаёт- 
ганлигини, алмашлаб экишнинг жорий ¡^илинишини, 
ердан унумли фойдаланишнинг а\волини объектив ва 
тула кУрсатади. Механик-инженерларнинг иштирок эти- 
ши эса, актив ишлаб чикдриш воситалари хисоблан- 
ган трактор ва к^шлок, хужалик машиналарининг сак,- 
ланишини, улардан унумли фойдаланишнинг холати- 
ни тула очиб беради.
Молиячи ва юрист ихтисосига эга булган ходим-' 
ларнинг текширувида иштирок этиши эса содир булган
www.ziyouz.com kutubxonasi


хужалик операцияларнинг конунийлиги ва иктисодий 
мак;садга мувофивдиги "ф рисида объектив маълумот- 
ларни беради, бундан ташкари, текшириш жараёнида 
аник^анган камчиликларни тузатиш т5трисида таклиф- . 
ларнинг келиб чициши, уларнинг турмушга кенг тат- 
бик, килиниши имкониятини яратади.
Шундай кдпиб, комплекс тафтишларнинг уткази- 
лиши текширилаётган х^жаликда сифат курсаткичлари 
буйича ишлаб чицариш кучларининг ривожланишига 
ижобий таъсир курсатади. Бу эса Уз навбатида ижтимо- 
ий ишлаб чицариш самарадорлигини янада ю^ори са- 
вияга кутариш йули билан назоратда яхши натижалар- 
га эришишга олиб келади. Бундай назорат \озир мам- 
лакатимизда янги хужалик \и соби методи амалга ош и- 
рилаётган, кенг куламда ислодотлар олиб борилаётган 
пайтда халвдинг моддий ва маданий турмуш даража- 
сининг яхшиланишига ёрдам беради.
ИНВЕНТАРИЗАЦИЯ - ИКТИСОДИЙ НАЗОРАТНИНГ 
АЖРАЛМАС К.ИСМИ.
Инвевтаризация хакдоа тушунча
Инвентаризация термини «инвентарь» (лотинча — 
туепЮ гит) сузидан келиб чикдан булиб, буюмларни 
руйхатга олиш деган маънони англатади. Инвентариза­
ция, бу урганилаётган объектларни \ак^кий \оли да 
куриб санаш ва улчаб урганиш усули булиб, назорат- 
нинг му^им бир к^смидир. Инвентаризациянинг мо*ия- 
ти шундан иборатки, бунда тафтиш килинаётган \а р
бир конкрет объект куриб чикиш , санаш, улчаш, тор- 
тиш, х^соблаш йуллари билан урганилади.
Инвентаризация кенг маънода назорат ва тафтиш- 
нинг амалда кулланишининг техник-методологик жа- 
раёнлари мо^иятини очиб бериб, назорат ва тафтиш 
тушунчаларини конкретлаштиради.
Инвентаризация тушунчаси тор маънода, яъни н а­
зорат кдлинаётган объектларни х,ак,ик^й \олида куриб 
чик^ш маъносида кУлланиладики, бундан инвентари­
зациянинг текширилаётган объектларнинг мавжуд \о л а- 
тини урганиш, уларга сон ва сифат жихдгдан характе­
ристика бериш вазифаси келиб чикдди.
Инвентаризация назорат усуллари орасида марказий 
Урин тутади. У кенгайтирилган такрор ишлаб чик,ариш- 
нинг \амм а боскичларида мулкнинг сацланиб к,олиш 
\олатини аникдашга имкон беради. Инвентаризация усу-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ли содда усул булганлиги туфайли, бу усулдан махсус 
назоратчилар билан бир каторда хал к, назоратчилари 
х,ам назоратнинг хдмма турларида, жумладан, олдин- 
дан, жорий, кейинги, \ак,ик,ий ва хужжатлар асосида 
утказиладиган назоратларда кенг фойдаланилади.
Инвентаризация амалда назоратнинг бош^а усулла- 
ри билан узвий боклик \олда олиб бориладики, бу 
унинг таъсирчанлигини янада оширади. Масалан, ин­
вентаризация натижасида текширилаётган объектнинг 
хакикдй ва хисобот курсаткичлари уртасида фарк, чик,- 
са, дар^ол хужжатларни текшириш йули билан бундай 
фаркдинг келиб чикиш сабаблари аникданади.
Инвентаризация утказишнинг техникавий элемент- 
лари бутун халц хужалиги ёки унинг айрим тармоьут- 
ри микёсида бир хил норматив коида сифатида к;онун 
билан тасдикданган ва бу масала бухгалтерия хдсобот- 
лари ва баланслари т^трисидаги Низомда тУла Уз акси- 
ни топган. Инвентаризация фа^ат маъмурият томони- 
дан >^бул килинган кдрор ёки буйрук; асосида тузил- 
ган махсус комиссия томонидан утказилиши мумкин. 
Бундай комиссия таркибида иш фаолияти албагга тек­
ширилаётган моддий жавобгар ёки масъул шахе иш- 
тирок этиши албагга шарт. Инвентаризация тусатдан 
ва \ар бир объектни куз билан куриб, санаб утказила- 
дики, бу унинг натижаларининг объективлигини таъ- 
минлайди. Инвентаризация албагга такрорлаш тарти- 
бида, яъни текшириш объектлари \ам комиссия томо­
нидан, \ам жавобгар шахе томонидан тулик, куриб, 
улчаниб, санаб ёки тортилиб утказилиши лозим.
Объектларни бирма-бир кУздан утказиб чик^шда, 
улар ха^икий ^олида Урганилиб, мавжудлиги, техник 
полати, ривожланиши даражаси ва уларни умумий ра- 
вишда характерловчи бошца хдмма томонлари аник^а- 
нади. Бу тартибда масалан, хужаликнинг ишлаб чик,а- 
риш булинмалари ва тармокларининг чегаралари буйича 
жойлашувини чорвачилик фермаларининг зооветери­
нария холатини Урганиш мумкин.
Маълум огирликка эга булган \амда мивдор жи\а- 
тидан бирор-бир улчов бирлигида ифодаланадиган 
объектлар инвентаризациясида тортиш усулидан фой­
даланилади. Узунлик, баландлик, майдон, \ажм бир- 
ликлари билан характерланувчи объектлар (экин май- 
донлари, бинолар дагал хашак гарамлари ва ширали 
озикдар) инвентаризациясида Улчаш усули кУлланила- 
ди. Бу усул махсус техник Улчаш асбоблари (рулетка,
www.ziyouz.com kutubxonasi


Улчов ипи ва бошкрлар) воситасида амалга оширили- 
ши мумкии. Донабай текшириШ объектлари инвента- 
ризацияси эса уларни доналаб санаш йули билан утка- 
зилади (масалан, моллар бош сони, асосий воситалар 
ва бошцалар).
Инвентаризация натижалари махсус жужжат — ора- 
лик инвентаризация актида акс этгирилади. Бу далолат- 
нома \ар бир Инвентаризация натижаларига жавобгар 
шахслар буйича тузилиши шарт. Инвентаризация нати- 
жасида олинган хдкик^й маълумотлар бухгалтерия \исоби 
маълумотлари билан солиштирилиб, натижа — объект- 
ларнинг кам ёки ортикча микдори аникданади. Бунда 
\аки
1
^ий ва хужжатли назоратнинг бухгалтерия хисобига 
узвий боглик,лиги яна бир бор намоён булади.
Инвентаризация турлари
Инвентаризация утказилиши тартибига кура, режа- 
ли ва режасиз булиши мумкин.
Назорат органининг назорат-тафтиш ишлари режа- 
сига асосан утказиладиган инвентаризация режали ин­
вентаризация деб аталади. Инвентаризациянинг бу тури 
корхоналар ва хужаликлараро ташкилотлар тафтиш ко- 
миссиялари иш фаолиятида кенг таркдлган булиб, куп 
лолларда махсус (штатдаги) назоратчиларнинг текши- 
риш утказиш режаларига \ам киритилади-. Режали ин­
вентаризация бухгалтерия учёти системасида му\им урин 
тутади. Махсус карорга кура, *ар бир хужалик маблагпа- 
ри ва моддий бойликлари тури буйича маълум бир вак,т 
ичида инвентаризация утказиб турилиши керак.
Хусусан, к^шлоц хужалиги корхоналарида режали 
инвентаризациялар Утказиш буйича хутсумат к^рори би­
лан куйидаги муддатли: асосий воситалар (чорва мол- 
ларидан ташкрри) — йилда камида бир марта; бино ва 
иншоотлар — икки-уч йилда бир марта; капитал кУйил- 
малар, келгуси давр харажатлари ва тугалланмаган иш- 
лаб чицариш буйича — йилда бир марта; чорва молла- 
ри — \ар кварталда; ем-хашак, уругли ва угитлар, 
э^гиёт цисмлари, ремонт материаллари — йилда ка­
мида икки марта; тайёр ма\сулот ва кам ба^оли буюм- 
лар — йилда бир марта; нефть ма\сулотлари, пул маб- 
лаглари ва к^мматба^о когозлар — \а р ойда; молия- 
кредит органлари билан х,исоб-китоблар — 
\ар
квар­
талда ва бошца, х^соб-китоблар буйича йилда бир марта 
Утказилиши белгилаб кУйилгандир.
из
www.ziyouz.com kutubxonasi


Назорат органларининг режаларида курсатилмаган, 
инвентаризация утказишга зарурат тугилганда уткази- 
ладиган инвентаризация режасиз инвентаризациялар 
дейилади. Инвентаризациянинг бу тури махсус (штат- 
даги) ва хал к, назоратчилари томонидан тез-тез, конун- 
чиликнинг бузилиши содир булган долларда, ме^нат- 
кашлар хабарларига кура ёки шуб^али хужалик опера- 
циялари аникданган пайтларда утказилиб турилади.
Текширилаётган объектни к,амраб олишига кура, 
инвентаризация тулик ва танланма инвентаризациялар- 
га булиниши мумкин. Текширилаётган обьектнинг хдмма 
булинмалари к,амраб олинса, бу тулик инвентаризация 
*исобланади. Тупик, инвентаризацияга хазинани тафтиш 
кдпиш (пул маблакпари инвентаризацияси), хужалик- 
даги моддий бойликларнинг режали инвентаризацияси 
якдол мисол була олади. Текширилаётган объект булин- 
маларининг факдт бир кисмини куриб чи^иш (санаш, 
улчаш, тортиш) билан чекланувчи инвентаризация тан­
ланма инвентаризация деб аталди. Амалиётда инвента­
ризациянинг бу туридан бажарилган бирор-бир ишнинг 
реал х;ажмини аникдашда, чорва молларининг ёши, 
жинс гуру\пари ва бош сонини билишда ёки баъзи 
товар-моддий бойликларнинг сакданишини аникдашда 
фойдаланилади. Танланма инвентаризация утказиш на­
зорат ходимларидан нисбатан кам вак^г ва ме^нат талаб 
этади, \амда унинг натижаларидан текширилаётган хужа- 
ликда мулкнинг сакданиши ва ундан рационал фойда- 
ланиш тугрисила умумий, етарлича гул и к, маълумотга 
эга булиш мумкин. Лекин у назорат натижасининг тула 
объективлигини таъминлай олмайди, моддий зарар- 
нинг (агар моддий зарар етказилган булса) тупик мик- 
дорини аниклаш \ам кийин. Бундай х,олда тулик инвен­
таризация утказиш керак булади.
Инвентаризация мазмунига кура, ресурслар ва жа- 
раёнлар инвентаризацияларига булинади.
Ресурслар инвентаризацияси деганда, хужалик по­
тенциал ресурс объектларни натур ал, яъни физик жи- 
\атдан санаш, улчаш ва тортиш йули билан куриб 
чикиш тушунилади. Бу ресурслар корхонанинг ишлаб 
чикиш , хужалик, молия фаолияти фойдаланадиган, 
такрор ишлаб чикариладиган ёки такрор ишлаб чика- 
рилмайдиган ресурслардир. Такрор ишлаб чикарипади- 
ган ресурсларга инсон ме\натининг мах,сули булган, 
бино ва иншоотлардан тортиб, пул маблагларигача
www.ziyouz.com kutubxonasi


булган моддий бойликлар, чорва моллари \амда усим- 
ликлар киради.
Бунда ер, ер ости бойликлари, сув, урмонлар эса 
такрор ишлаб чицарилмайдиган ресурслар \исоблана- 
ди. Шу ресурсларнинг турлари инвентаризация кдлиш- 
га кдраб, табиий ресурслар, усимликлар ва тирик орга- 
низмлар, моддий бойликлар чамда кдмматба^о к,огоз- 
лар инвентаризацияларига булинади.
Жараёнлар ннвентаризацияси деганда, корхона маб- 
лагларининг айланма оборотининг ало\ида-алох,ида бос- 
кдчларини тодикдй \олида куриб чикдш тушунилади. 
Жараёнлар ишлаб чик^риш ва молиявий жараёнларга 
булинади. Ишлаб чикдриш жараёнларига бевосита мод­
дий ишлаб чикдриш со^асидаги бажарилган ишлар ва 
харажатлар, молиявий жараёнга эса хдсоб-китоб ва 
молия операциялари киради. Ишлаб чикдриш жараён- 
лари инвентаризациясида бажарилган ишларнинг мик- 
дори ва сифати (асосий ва капитал кУйилмалар фао- 
лияти буйича) текширилади. К^ишлок, хужалик ма\су- 
лотлари ишлаб чицариш инвентаризацияси (хосилнинг 
контрол йиш м и, назорат суг с о п ш и , назорат жун 
кирк,иш) бунга мисол була олади.
Хисоб-китоб ва молиявий операциялар инвентари- 
зациясига эса корхонанинг бошк,а хужалик ва ташки- 
лотлар билан хисоб-китоб операцияларини, корхона­
нинг банкдаги счётларидаги пул маблагларини, деби­
тор ва кредит кррзларнинг реаллигини текшириш, ба­
ланс *айъати кдрорини ва баланснинг реформацияси- 
ни инвентаризация кдпиш операциялари киради.
Хужалик ишларида инвентаризациянинг у ёки бу 
турини к^ллаш назоратнинг олдида турган конкрет ва- 
зифаларига кура аницданади.
Инвентаризация утказиш тартнби
Назорат тафтишнинг ма^садига кура, инвентариза­
циянинг у ёки бу турини танлаш назоратчилар савия- 
сига ботивдир. Тафтиш килинаётган хужалик маъму- 
рияти инвентаризация утказиш учун назоратчиларга 
барча шароитни яратиб бериши лозим. Назоратчилар 
хужалик ра^бари ёрдамида хдйъат таркибини тузади- 
лар ва инвентаризация Утказиш учун керакли киши- 
ларни жалб кил ад ил ар.
Инвентаризация тайинланиб, назоратчилар ва хужа­
лик масъул ходимларидан иборат хдйъат тузилгач, мод-
www.ziyouz.com kutubxonasi


дий жавобгар шахснинг бевосита иштирокида инвен­
таризация утказиш бошланади. Агарда у ёки бу сабаб- 
ларга кура (сафар, касаллик ва бошкдлар) моддий жа­
вобгар шахе иштирок этмаса, у \олда сафар таркибига 
ма^аллий органларнинг вакилини киритиш лозим.
Ресурслар, моддий бойликлар инвентаризациясини 
бошлашдан олдин назоратчилар моддий жавобгар шахс- 
га инвентаризациягача булган \амма кирим ва чицим 
бошлангич э^ужжатларини учёт регистрларига утказди- 
риши, кейин колдим ар асосида ^исобот туздириб, 
хужалик бухгалтериясига топширишни таъминлашлари 
\амда моддий жавобгар шахедан хдмма хужжатлар ва 
кирим ёки чикдм кдлинмаган моддий бойликлар жойи- 
да эканлиги тугрисида тилхат олишлари шарт. Тилхат- 
ни бевосита ^исоботига ёки ало^ида варакка ёзиши 
мумкин. Кейин моддий жавобгар шахе томонидан олин- 
ган бошлангич ^ужжатлар форма ва мазмунига кура, 
диктат билан текшириб чицилади. Бунда белгиланган 
тартибда тулдирилмаган .\ужжатлар ва бошкд киши- 
лардан олинган тилхатлар эътиборга олинмайди.
Моддий жавобгар шахе \исобидаги моддий бой­
ликлар колдикдари бухгалтерия учёта маълумотлари 
билан так^осланиб кур ил ад и. Агарда бу маълумотлар 
орасида фарк, булса, хужалик бош бухгалтери ор^али 
унинг сабаблари аник^анади ва моддий бойликлар- 
нинг инвентаризация бошланиш вацтигача булган к,ол- 
диги аник, хдеоблаб чикдпади. Бу маълумотлар инвен­
таризация натижалари билан солиштириб куриш учун 
фойдаланилади.
Ресурслар инвентаризациясини утказишни ташкил 
кдлишда хазина, омбор биноси ва текшириш лозим 
булган объектлар жойлашган бошк^ биноларни олдин- 
дан тайёрлаш, столлар, стеллажларни тартиб билан 
жойлаштириш, текширилган ресурслар учун жой очиш, 
зарур лолларда биноларни ёритиш ва иситишни яхши- 
лаш му^им а^амиятга эга. Инвентаризацияда кдтнашувчи 
ишчилар ва комиссия аъзолари инвентаризация утка­
зиш тартиб-кридалари билан таништирилган, уларга 
керакли инструктажлар берилган булиши керак. Ин­
вентаризация пайтида текширилаётган объектда мод­
дий бойликларни цабул цилиб олиш ва чик^риш опе- 
рацияларини тухтатиш лозим ёки инвентаризация на- 
тижаларининг объективлигини \амда ишлаб чик;ариш 
жараёнининг узлуксизлигини таъминловчи ало^ида ре- 
жимни куллаш зарур. Ана шу ташкилий ишлар амалга
www.ziyouz.com kutubxonasi


оширилгач, бевосита моддий бойликлар инвентариза- 
циясини бошлашга киришиш мумкин.
Инвентаризациянинг тулик^игини ва объективлиги- 
ни таъминлаш учун моддий жавобгар шахе комиссияга 
жавобгарлигидаги мавжуд \амма моддий бойликларни 
курсатиши лозим. Бунда моддий жавобгар шахенинг 
Узига, бошца бирор шахсга ёки бошк,а х^жаликка тегиш- 
ли, лекин тасдикловчи хужжатлари булмаган моддий 
бойликлар текширилаётган х^жаликники деб ^исобла- 
нади ва х^жалик ^исобига кирим килинади.
Инвентаризация натижаларига кура, хайъат ва мод­
дий жавобгар шахе уртасида келишмовчилик булмасли- 
ги учун инвентаризация тугаганда ёки \а р куннинг 
охирида ёзув натижалари узаро текшириб борилади.
Санаш нули билан утказиладиган инвентаризация- 
да (пул маблаглари, чорва моллари, асосий восита- 
лар, кам бадоли ва тез тузийдиган буюмлар, э^тиёт 
кисмлар) санашни одатда инвентаризация хайъатининг 
диктат билан кузатиши остида моддий жавобгар шахе 
амалга оширади. Санаб утказилган буюмлар бир жой- 
дан бошка жойга утказиб куйилади ва инвентаризация 
тугагунча хужалик ишлаб чикэриш оборотига жалб этил- 
майди.
Тарозида тортиш йули билан утказиладиган ресурс- 
лар, моддий бойликлар (урурлик, ем, тайёр ма^сулот, 
минерал урит, катти к, ёкилги ва бошкалар) инвента- 
ризациясида ортиш-тушириш ишларини бажариш учун 
ишчилар жалб килинади. Х,ар бир тортиш натижалари 
хайъат аъзолари хдмда моддий жавобгар шахе томони- 
дан^параллел равишда ёзиб борилади.
Улчаш усули билан утказиладиган моддий бойлик­
лар (дагал хашак, органик угат, нефть мах,сулотлари, 
К У р и л и ш
материаллари ва бошкалар) инвентаризация- 
сида жавобгарлик шахе х,айъати билан биргаликда бу 
ресурсларнинг буйини, энини улчаб, уларнинг \аж м и - 
ни топади.
Жараёнлар инвентаризациясида (бажарилган ишлар, 
Кисоб-китоб ва бошкалар) \ам инвентаризациягача учёт 
маълумотларида акс этгирилган бажарилган иш ва хиз- 
матлар хажми, дебитор ва кредитор карзлар суммаси 
аникланади. Агарда инвентаризация утказиладиган пайтда 
бухгалтерия учётида акс этгирилмаган бажарилган иш 
ёки \исоб~китоблар булса, бу операциялар бошлангич 
хужжатлар асосида учёт регистрларига утказилади. Сунгра 
охирги 
колдик 
чикарилади ва шундан кейин тегишли
www.ziyouz.com kutubxonasi


мутахассислар (агроном, инженер-курувчи, инженер- 
механик, бухгалтер ва бошк,алар)дан иборат хдйъат бу 
ишларнинг хдкик^й бажарилишини аникутайди.
Инвентаризация натижаларини хужжатлаштириш
Амалдаги крнунларга кура, инвентаризация нати- 
жалари орцали далолатномалар билан расмийлашти- 
рилади ва тафтиш умумий далолатномасига ёки тек- 
шириш маълумотномаларига илова кдлинади.
Биринчидан, инвентаризация натижалари буйича 
зарурий хисоб-китоблар ^гказилгач, комиссия ва мод- 
дий жавобгар шахе хисоб-китоби чикдрилади. Агарда 
бунда хайъат ва жавобгар шахе хисоблари буйича фарк, 
чик,са. кушимча — бетараф шахслар иштирокида ин­
вентаризация объекти цайтадан текширилади.
Инвентаризация маълумотлари солиштириб чикдл- 
гач, текширилаётган ресурсларнинг хак^ций вдлдига 
ва учёт номенклатураси т^три келмаганлигидан чикдан 
инвентаризация фарк^ари ёзиб тартибга солинади. Бунда 
ресурсларнинг камомади ва ортикчалигини бир-бири 
Хисобига коплаш, факдт бир хил номдаги \амда битта 
моддий жавобгар шахе жавобгарлигидан ресурслар 
буйича утказилиши мумкин.
Бу операциялар утказилгандан кейин \ар бир ре­
сурс турлари буйича камомад ёки ортицча микдорлари 
аницданади. Хамма аниеданган ресурслар камомадла- 
рига теги шли органлар томонидан ишлаб чикдлган мах- 
сулотлар ва моддий бойликларни сакдашдаги табиий 
камайиш нормаларига асосан хисоблар тузилади. Бу 
Хисоб-китоб натижаларини эътиборга олган *олда аниц- 
ланган камомадлар моддий жавобгар шахе зиммасига 
ю клан ад и, ортик,ча чиккан ресурслар эса корхона, бух­
галтерия, учётининг тегишли счётлари буйича хужа- 
ликка кирим кдпинади.
Инвентаризация натижалари акс этгириладиган ора- 
лик, актла комиссия таркиби, моддий жавобгар шахс- 
нинг фамилияси ва исми, инвентаризация тури ва 
унинг \исо6отлари курсатилади. Далолатномага х,айъат 
аъзолари ва моддий жавобгар шахе имзо чекиб тас- 
дик^айдилар, сунг жавобгар шахе текширилган мод­
дий бойликларни 
уз 
жавобгарлигига кдбул цилинган- 
лиги тугрисида ёзма равишда тушунтириш хати ёзади. 
Куйида накд пул маблаглари инвентаризациясининг 
намунавий далолатномасини келтирамиз.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Окдарё туман 
1
^ш лок ва сув хужалик бошкдрмаси- 
га к,арашли «Да^бед» кооператив ширкат хужалиги ха- 
зинасидан накд пул маблаЕларининг тулик, инвентари- 
зациясининг

Download 8,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish