Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev nomidagi «Geografiya»

 
4. Terodolit yullari 
Terodolit  bilan  plan  olishda  asos  bulib  xizmat  kiladigan  nuktalarni  birin  -  kertin  birlashtirish 
natijasida xosil buladigan sinik chiziklar sistermasiga terodolit yullari deryiladi. 
Terodolit  yullarini  utkazishdan  maksad  plan  olishda  bervosita  asos  bulib  xizmat  kiladigan 
nuktalarning bir-biriga nisbatan tutgan urnini, ya'ni tugri burchakli koordinatalarini aniklashdan 
iborat. Terodolit yullari fakat terodolit bilan plan olishdagina  emas,  balki  geroderzik tayanch 
shaxobchalarini  zichlashtirishda,  shuningderk  ,  boshka  xil  plan  olishlarda,  (M:  mernzula  bilan 
plan olishda taxeromertrik plan olishda) xamda kanal yul trassalarini aniklashda, gaz kuvurlari, 
elerktr liniyalari utkazishda va boshka ishlar da xam kerng kullaniladi. Terodolit yullari ochik yoki 
yopik poligon xosil kilishi mumkin. Ochik poligon, odatda, ikkita geroderzik tayanch nuktalar 
oraligida utkaziladi. Terodolit yullari utkazilayotgan joyda geroderzik tayanch nukta bulmasa, 
kushimcha  terodolit  yullari  utkazilib,  poligon  biron  geroderzik  tayanch  nuktaga  boglanadi. 
Terodolit yullarini utkazishda kuyidagilarga rioya kilinadi: 
A)  Terodolit  yullaridagi  burchak  uchlarini  (nuktalarni  )  shunday  tanlash  kerrakki,  ularda  turib 
burchak  ulchash  kulay  bulsin,  atrofdagi  joy  yaxshi  kurinadigan  xamda  plan  olinayotganda 
ulardan maksimal foydalanish mumkin bulsin. Shuning chuchn bunday nuktalar uchun odatda 
ochik joydagi baland nuktalar tanlanadi: 
B) poligon tomonlari 50 m dan kiska va 400 m dan uzun bulmasligi kerrak. Odatda poligon 
tomonlarning uzunligi 200-300 m dan kilib olinadi. Undan tashkari, poligln tomonlari ulchash 
kulay  bulgan  joylar  (M:  yullar,  terkis  joydagi  utloklar  va  x.k.)  buylab  utishi  kerrak.  Poligon 
burilish  nuktalari  kilib  tanlangan  nuktalarning  joydagi  urni  kozik  kokib  berlgilab  kuyiladi. 
Kozikka nuktalarning tartib nomerri yozib kuyiladi. Nuktani terz topib olish uchun uning atrofi 
doyra  shaklida  koziladi  yoki  atrofiga  tosh  uyib  kuyiladi.  Poligon  nuktalaridan  keryinchalik 
boshka  plan  olishlarda  yoki  biron  inshoot  kurishda  foydalaniladigan  bulsa,  burilish  nuktalari 
maxsus  stolb,  termir  truba  va  boshka  berlgilar  bilan  berlgilab  kuyiladi.  Poligon  nuktalari 
tanlanib, ularni urni berlgilangandan sung ulchash ishlari boshlanadi.Odatda, terodolit yulining 
ung tomondagi burchaklar ulchanadi. Burchak ulchash terodolit bilan tulik priyomda bajariladi. 

---

 
106 
Xar  gal  gorizontal  burchak  ulchangandan  sung  terodolit  bussoli  bilan  poligon  tomonlari 
yunalishning  magnit  azimuti  yoki  rumbi  xam  ulchanadi  va  ular  asosida  burchakning  kiymati 
xisoblab chikariladi. Bu burchak terodolit bilan ulchanganda kupol xatoga yul kuymaslik uchun 
ulchangan burchakni terkshirib kurish uchun xizmat kiladi.poligon tomonlarining uzunligi 20 m 
li  pulat  lernta  bilan  ikki  marta  (tugri  va  terskari  yunalish  buyicha)  ulchanadi.  Agar  poligon 
tomoni nishab yoki past-balandlik joylardan utsa, bu errdagi kiyalik burchaklari xam ulchanadi. 
Ulchash  natijalari  maxsus  jurnalga  yozib  boriladi.  Terodolit  yuli  yopik  poligon  shaklda  bulsa, 
uning  urtasidan  diogonal  yullar  utkazilishi  mumkin.  Bunda  diogonal  yul  poligonning  biron 
nuktasidan boshlanib ikkinchi bir nuktasida boglanadi. Bir nercha yullarning kushilish nuktalari 
uzerl  nuktalarderyiladi.  (M:  yopik  poligondagi  50va  2  nuktalar  uzerl  nuktalardir.)  Odatda 
terodolit yullari geroderzik tayanch nukta oraligida utkaziladi. Bunda terodolit yullarini tayanch 
nuktaga boglash uchun boglanish burchaklari улчанад.  
М: В-нуктада туриб Ц ва Ц
1
, С- нуктада эса туриб Ц
2
 ва Ц
3
 burchaklari ulchanadi.Yopik 
terodoliтyullarini tayanch nuktaga boglash uchun s va S1 burchaklari ulchanadi.