А. А. Исматов, Т. А. Отакузиев, Н. П. Исмоилов, Ф. М. Мирзаев



Download 13,25 Mb.
Pdf ko'rish
bet71/198
Sana17.07.2022
Hajmi13,25 Mb.
#816126
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   198
Bog'liq
Исматов Ва б Ноорганик материаллар

12-§. Ситалл ишлаб чикариш
Ситаллнинё ярагпилиш тарихи.
СитаЛларнинг илк бор 
тури «Пирокерам» 
ва 
«Фотокерам» Америка Кушма штаг- 
ларида 1957 йили Стуки томонидан «Корнинг» ф ирм аси- 
Да 
олинди; Ш ундан кейин бутун дунёяа ситалл ва унга 
ухшаш моддалар олиш устидаги илмий-тадкикот ишлари 
к,изиб кетди. Н атижада Рум инияда «Румин чи н н и си », 
Ш аркий Германияда «Витрокерам», Японияда «Девитро- 
керам » ва « М и ракл ан » , Ч е х о сл о в ак и я д а « К р и с то н » , 
Полыиада «Квазиглас», «Квазикерамика» ва «Дисилиталь», 
Венгрияда «Минельбит», Россияда «Ситалл» ва «Ф отоси- 
Талл» номи билан аталувчи турлари пайдо булди.
Америкада Стуки ва Ш улер, Россияда москвалик олим- 
лар И. И. Китайгородский ва Н, М. Павлушкин, Белоруссия- 
да JT. А. Жунина, Грузияда К. С. Кутателадзе, Козогистонда 
С. Т. Сулейманов, Узбекистонда Н. А. Сирожиддинов ва шу 
китоб муаллифларидан бири пирокерам м оддаларнин г 
ф акат таркиби ва технологиясинигина яратиб колм ай, 
уларнинг олиниш ини чукур илмий-назарий асосда таъ- 
риф лаб бердилар ва бу с о \а н и н г ривож ланиш ига салм ок- 
ли \и с с а кушдилар.
Ситаллнине таърифи.
Таркибига махсус куш имчалар 
кушилган ш иш аларни терм ик йул билан паст тем перату­
рада кристаллаш натижасида олинадиган, ки чи к \аж м ли 
кристаллар ва шиша колдигининг узаро бирикиб кетиш и- 
дан таш кил топган, ю кори м еханик ва бош ка купгина 
фойдали хусусиятларга эга булган материаллар 
ситалл
деб 
аталади.
Ситалл русча «Стеклокристалл» сузидан олинган булиб, 
ш иш анинг бош *арфи ва кристалл сузининг охирги буги- 
ни йигиндисидан иборат.
Ситалл шиша моддалардан таркиби, асосан кристалл 
тузилиш ига эгалиги, б ош ка кристалл м оддалардан эса 
нафис ва бир таркибли микрокристалл тузилишга эга эк а н ­
лиги билан фаркланади. Агар ситалл кристалларнинг улча­
ми кичик ва куриниш и игнасимон булса, унинг м еханик 
муста\кам лиги жуда юкори булади.
Ситаллар учун хос нарса уларнинг кристалл д онала- 
рини улчами жуда кичик, аксари ятини эса бир микрон ва 
ундан *ам кичик улчамда булиш идир.


Ситаллга хос хусусиятлар.
Барча ситалл буюмлари учун 
хос хусусиятлар мавжуд:
1. Улар >пга юкори механикавий муста^камликка эгадир. 
Уларнинг муста^камлиги прокат лист шиш а м уста\кам - 
лигига таккосланганда 
10
марта ва ундан \а м каттадир;
2. Ситаллар юкори м икрокагтикдикка эга. Бу ракам 
1
мм
2
юзага \исобланганда 
1100
кг атрофида булади;
3. Ю мшаш температураси х,ам юкори. Агар таркибига 
ишкор оксиди кирмаган шиша кристаллангунига кадар 
800°С атрофида юмшаса, кристаллангандан сунг 1350°С 
атрофидагина юмшайдиган булиб колади;
4. Ситаллнинг иссикликка чидамлилиги етарли дара­
жада булиб, 300—700°С атрофида булади;
5. Юкори даражада электр изоляцияси хоссасига эга;
6
. Солиштирма огирлиги паст. У 2,6—3 г/см
3
ни ташкил 
этади.
Ю корида келтирилган ва факат ситалларга хос хусуси­
ятлар уларнинг структурасига келиб такалади. Ситалларда

мкм дан кам улчамга эга булган кристаллар микдори 
\аж м н инг 20—90% ини таш кил килиши мумкин. Купин­
ча, таркиби 85—90% майда нинасимон кристалл донала- 
ри ва 10— 15 % ш иш а колдигидан таш кил топган матери­
алларнинг сифати жуда юкори булади. Ситалларнинг ис­
с и кл и кка ч и дам л и ли к , электр утказувчан ли к, терм и к 
кенгайиш каби хоссалари майда кристалларнинг кимёвий 
таркибига 
\ ш
боглик. Агар кристалл заррачаларининг ким­
ёвий таркиби кордиерит, сподумен, волластонит, анор­
тит, апатит, мелилит, диопсидларга тугри келса, у \олда 
м а\сулотнинг эксплуатацион курсаткичлари етарли дара­
жада булади.
Ситаллдаги кол д и к ш иш а ва майда кри сталларн и н г 
узаро «мато тукиш» усулида табиий б и ри ки ш и , и пси- 
мон кристалларнинг сокол толаси улчамидаги ш иш алар 
билан «бир тан» ва «бир жон» м акомида тукилиб кети- 
ши натиж асида бую м нинг амалий м у ста\кам ли ги н аза­
рий м у ста\кам л и к ка якинлаш и б колади. М асалан, од­
дий курилиш ш и ш аси н и н г чузилиш даги м уста\кам ли ги
700—2000 к г /с м
2
булса, 
1
мкм калинликдаги кварц ш и- 
ш асидан ясалган и п н и н г чузилиш даги карш илиги 8000 
к г /с м
2
га тенг булади. Бу ракам сунъий о л м осн и н г мус- 
та\к ам л и ги га якин келади.


Каталитик кристаллам.
Ситалл м а\сулотлари ишлаб 
чикариш да асосий кристалл фазаси доналарининг улчами 
кичкина, яъни 
1
мкм дан кам рок булиши хакида юкорида 
гапирган эдик. Аммо бу улчамдаги кристалларга эга булган 
м атериални шиша асосида олиш осон иш эмас. Олимлар 
бу муаммони ф акатгина XX асрнинг урталарига келиб 
ижобий \а л килишга эриш дилар. Бундай нозик вазифа 
катализаторлар иштирокида \ал этилди.
Шу кунга кадар мутахассисларга икки типдаги крис- 
таллаш жараёни маълум:
1. Гомоген кристаллаш жараёни;
2. Гетероген кристаллаш жараёни.
Гомоген кристаллаш жараёни оркали ситалл бую м лар­
ни олиш кийин. Чунки унда кристаллаш ж араёнини кай 
даражада олиб бориш имиздан катъи назар катта улчамли 
кристаллар пайдо булади. Натижада олинаётган м а\сулот- 
ларнинг хусусиятлари ёмонлаш иб колади.
Гетероген кристаллаш жараёни эса катализаторлар ёки 
кристалланиш нуклеаторларини 
кУллаш 
оркали олиб б о ­
рилади. Стуки ва бо*шка тадкикотчиларнинг ёзиш ича, с и ­
талл олиш да кулланиладиган катализаторлар куйидаги 
талабларга жавоб бериши керак:
1. Ю кори температурада шиша таркибида бутунлай эриб 
кетиши ва ш афф оф шиша массаси \о си л килиш да катна- 
ш иш и, \арорат пасаяётганида эса шиша \аж м ида жуда куп 
сонли кристалланиш м арказларини \о с и л килиш и;
2. Паст температураларда кисман эриш и, шу туфайли 
кристаллар улчамининг жуда майда булиши ва ш и ш анинг 
ш афф оф лигига кам таъсир курсатган булиши;
3. Ш иш а массасида кристалланиш га оид янги м у\и т 
\о си л килиш энергиясининг паст булиши ва шу туфайли 
паст температурада кристалланиш м арказлари н и \о си л
Килишда активлик курсатиши;
4. Катализатор сифатида иш латилаётган ва ш иш а тем- 
пературасининг пасайиш и туфайли бирламчи кристалла­
ниш марказларини хрсил килаётган м оддаларнинг пан- 
жараси шишадан ажралиб чикаётган кристаллар — кор- 
диерит, сподумен, волластонит ва бошкаларнинг панжараси 
курсаткичларига якин булмоги. Орадаги ф ар к 10— 15 % дан 
ошиб кетмаслиги керак.
Гетероген кристаллаш жараёни икки турдаги катализа­
торлар иш тирокида амалга ош ирилади:


1. Коллоидли кушимчалар — Ag, Au, Си ва бошкалар;
2. Ш аф ф оф ликни сундирувчилар — F, T i0 2, Z r 0 2, FeS, 
Сг
2
0
3
ва бошкалар.
Ситалл турлари.
Ситаллар асосан икки катта группага 
булинади:

Download 13,25 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   198




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish