Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

Амала,

иккинчисига 
Камала 
деб 
ном қўяди. Шу нарса характерлики, болалар ѐшликдан бўрилар
муҳитига тушиб қолганликлари туфайли, феъл-атворлари,
хатти-ҳаракатлари жиҳатидан бўрилардан фарқ қилмас эдилар. Нутқ
йўқ, демак тафаккур ҳам ниҳоят даражада чекланган эди. Жуда
катта қийинчиликлар билан қайта тарбияланилаѐтган бўри муҳитидаги
болалар шамоллаш натижасида ўлиб қоладилар. Бу ҳодиса одамнинг шахс 
сифатида ривожланиши учун энг аввал инсоний муҳит, яъни 
 
ижтимоий 
муҳит бўлиши кераклигини тўла тасдиқлайди. Шахс ва унинг 
психологиясига таъсир этувчи иккинчи омил таълим- тарбиянинг 
таъсиридир. Маълумки, таълим-тарбия инсон онгини шакллантиради, 
унинг дунѐқараши, эътиқоди, ҳаѐтга бўлган муносабатини таркиб
топтиради. Агар болаларнинг руҳий тараққиѐтлари ва шахсий 
хусусиятларининг таркиб топиши фақат ташқи ижтимоий муҳит билан, 
таълим-тарбиянинг ўзигагина боғлиқ бўлганда эди, ундай пайтда биз бир 
хилда сунъий ва айнан бир хил таълим-тарбия системасини ташкил қилиб, 
ҳар томондан баб-баравар тараққий этган ва деярли бир хил шахсий
хусусиятларга эга шахсларни етиштириб чиқарар эдик. Ваҳоланки,
бундай бўлиши мумкин эмас. Шуни айтиб ўтиш керакки, бола 
шахсининг таркиб топишига таълим-тарбиянинг таъсири деганда,
албатта, биринчи навбатда тарбия муассасаларида, яъни боғча, мактаб, 
интернат, лицей ва коллежларда бериладиган таълим-тарбия
тушунилади. Бироқ, бундан оилада болага бериладиган таълим-тарбия 
мутлақо мустасно эмас. Оиладаги умумий ижтимоий муҳитдан
ташқари, оилада бериладиган таълим-тарбиянинг ҳам роли каттадир. Бола 
тарбияси билан системали шуғулланадиган ва умуман шуғулланмайдиган 
оилаларга мисоллар келтириш мумкин. 
Юқорида айтиб ўтилган иккита омилдан ташқари учинчи омил ҳам 
мавжудки - бу наслий хусусиятлардир. Одамга