|
b) Turaqlı sóz dizbekleri haqqında túsinik
Frazeologiya – til biliminiń belgili tarawlarınıń biri. Bul terminniń ózi
tiykarınan, grekshe Phrasis (fraza) hám logos (ilim) degendi bildiredi. Tildegi
turaqlı sóz dizbekleri frazeologiyanıń úyrenetuǵın, izertleytuǵın obekti bolıp
tabıladı.
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında tek jeke sózler ǵana emes, al jeke sózler
sıyaqlı pútin bir máni ańlatıwshı bir neshe sózler dizbeginen ibarat turaqlı sóz
dizbekleri de belgili orındı iyeleydi. Bul leksikalıq qatlam óz aldına ózgeshe
ayrıqshalıqlarǵa iye sózlik quramnıń belgili bir toparın quraydı. Tilimizdegi turaqlı
sóz dizbekleri mánilik jaqtan, mánilik ótkirligi jaǵınan tildiń qaymaǵı, maǵızı
sıpatında esaplanadı. Álbette, turaqlı sóz dizbekleri hám naqıl – maqallar,
idiomalar sonday – aq, onıń basqa da túrleri biziń kúndelikli til arqalı qatnas
jasawımızda pikirimizdi tolıq, ózine tán barlıq mánilik tárepleri menen jetkeriwde
ayrıqsha xızmet atqaradı. Tilimizdegi turaqlı sóz dizbekleri usı kózqarastan alıp
qaraǵanımızda tildiń maǵızı, qaymaǵı bolıp esaplanadı. Turaqlı sóz dizbekleriniń
mazmunında, tórkininde xalıqtıń ásirler boyı payda etken, jıynaǵan ushqır
qıyallarınıń, danalıq sózleriniń, sóz dóretiwshiliginiń úlgileri bar.
_____________________________________
6. Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler. Nókis, 2005.
7. Айназарова Г., Бердимуратов Е. Қырық қыз дəстанының лексикасында фразеологизмлер ҳəм олардың еки
компонентли түрлериниң қолланылыўы ҳаққында. Əмиўдəрья, 1989, №1-2, 48-52 - бетлер.
9
Turaqlı sóz dizbekleri arqalı beriletuǵın máni ekinshi bir sóz benen dál sol
ózgesheliklerin saqlaǵan halında almastırıw múmkin emes. Sebebi, olardıń hár
birindegi názik mániniń ekinshi sózden tabılıwı múmkin emes. Sonıń menen birge,
turaqlı sóz dizbekleri bir neshe sıńarlardıń (konponent) jıynaǵınan quralǵan menen
dara – dara sózler sıpatında qaralmaydı, sebebi olar jeke sózler usap ajıralmaslıqtı
talap etedi, pútin bir máni ańlatıp keledi. Hár qanday sıńardıń bóliniwi bul sóz
dizbeklerin semantikalıq jaqtan da, grammatikalıq jaqtan da jaramsızlıqqa alıp
keliwi múmkin.
Mine, bul turaqlı sóz dizbegin, onıń neshe sıńardan turıwına qaramastan,
leksikalıq bir pútin birlik sıpatında qarap, sózlik quramnıń ayrıqsha bir toparı
túrinde tallawǵa múmkinshilik beredi. Sózler bir – biri menen leksikalıq hám
grammatikalıq baylanısqa túsiw uqıplılıǵına iye. Mine, usı baylanıs tiykarında
olardıń óz – ara dizbeklesiwi payda boladı. Bunday sóz dizbeklerin ózgertiwdiń
dárejesi júdá sheklengen. Solay etip, qaraqalpaq tilinde sóz dizbekleriniń eki túri
kózge túsedi. Olar erkin sóz dizbegi hám turaqlı sóz dizbegi.
Jeke sıńarları aytılajaq oy – pikirdiń mánisine, stillik ózgesheliklerine qaray
ózgere beretuǵın sóz dizbeklerin erkin sóz dizbegi deymiz. Al, jeke sıńarları
leksika – grammatikalıq jaqtan turaqlı túrde birlesken, ózgerisler kirgiziwge
bolmaytuǵın, eger bolsa da sheklengen, qáliplesken dárejede ǵana bolatuǵın sóz
dizbekleri turaqlı sóz dizbekleri esaplanadı.
Qaraqalpaq tilinde turaqlı sóz dizbekleri oǵada kóp hám olar kúndelikli
turmısta pikir alısıwda hár qıylı ushırasadı. Sonday – aq, zattıń yamasa túsiniktiń
sóz dizbegi sıpatında beriletuǵın atamaları da, sonday – aq, belgili sózlerden ǵana
jasala alatuǵın sóz dizbekleri de leksikalıq – grammatikalıq jaqtan pútin bir birlikti
quraw menen birge turaqlı xarakterge iye bolıp keledi. Bul sóz dizbekleriniń jeke
sıńarları qáliplespegen muǵdarda sózlerdiń almasıwı, qosılıwı hám taǵı basqa
soǵan usaǵan ózgerislerdi talap etpeydi.
10
Turaqlı sóz dizbekleri ózine tán ayrıqsha belgilerge iye. Olar
tómendegilerden ibarat:
1. Turaqlı sóz dizbekleri tilimizde jeke leksikalıq birlikler sıpatında tayar
túrinde qáliplesip ketken sóz dizbeklerinen esaplanadı. Máselen: iyne menen qudıq
qazıw, júykesi qurıw, ayǵa balta ılaqtırıw hám t.b.
2. Turaqlı sóz dizbekleri mánilik jaqtan obrazlı xarakterge iye bolıp keledi.
Bul olardıń basım kópshiligine tán. Máselen: tún uyqısın tórt bóliw, óli tósekke
kiriw, jurtqa kóz – kóz qılıp hám t.b.
3. Turaqlı sóz dizbegin quraytuǵın jeke sıńarlar ózleriniń qáliplesken turaqlı
ornına iye bolıp keledi. Máselen: ala jipti kesisiw.
4. Turaqlı sóz dizbeklerin quraytuǵın jeke sıńarlar kóbinese jıynalıp barıp,
bir sintaksislik xızmet atqaradı. Máselen: kóz qulaq bolıw.
5. Turaqlı sóz dizbeklerin bóleklerge bóliwge bolmaydı.
6. Turaqlı sóz dizbeklerin basqa tilge sózbe – sóz awdarıwǵa bolmaydı.
Sebebi, sózbe – sóz awdarǵanda jeke sıńarları jıynalıp barıp payda etken pútin
mániniń buzılıwına alıp keledi. Máselen: qoyarǵa jer tappaw.
Sonlıqtan da, bunday sózlerdi sózbe – sóz emes, al mánisi jaǵınan awdarıw
talap etiledi.
11
Do'stlaringiz bilan baham: | 
