Tarbiyainstituti

Ulum avroqi chun bir-bir yopildi,
Dilovarlig‘ siloxi mayli qildi.
Farhod nishonga aniq tekkizish, ya’ni tiyrandozlik, nayzabozlik, 
qalqonbozlik kabi mashq turlarida hammani hayratga solgan. 
Navoiy undagi shiddatkorlik, kuchlilik, aniq mo‘ljalga olish, harbiy 
qurol-aslahalami 
ishlatishdagi 
tadbirkorlik 
va 
epchillik 
xususiyatlarini ajoyib mubolag‘alar bilan ifodalagan:
Olib qavsi kuzax chekmakka kullob,
Turub mashriq, etib magiibga partob.
Qora tun gar nishon aylab Suxoni,
Falakcha novakiga ul nishoni.
Debon turki falak otkonda zixlar,
Tavaxxum toridan ochib girixlar.
Qilichi zarbasi olinda har marz,
Shichof andoqki suvdin yer aro darz
.
Qilib gar hamla Alburuz uzfa bir gurz,
Bo ‘lib gard-u chiqib gardunga Mburz—
Lekin, Farhod shtmcha katta quwat „zo‘ri beandaza“ga, 
mahoratga ega bo‘la turib, bunday musobaqalarda o‘zini g‘oyat 
odobli 
va 
bosiq 
tutgan, 
kuchsizlar, 
yengilganlar 
oldida 
maqtanmagan. Navoiy uning bu kamtarligini endi qo'liga kitob olib, 
aliifbo „abjad“ o‘qiy boshlagan bolaning holatiga qiyoslagan:
34

---

Xamul ilmi baland ovozi birla,
Bu yanglig ‘ zo ‘ri beandaza birla
0 ‘zin abjad ukur eldin tutub kam,
Dema donishki, zo ‘ri dast ila ham.
Binobarin, Navoiy milliy jismoniy mashq turlarini targ'ib etish 
biian birga, shug‘ ullanuvchilarning axloqiy tarbiyasiga ham katta 
e'tibor bergan. U „Saddi Iskandariy“ dostonining bosh qahramoni 
yoshligida tinmay ot ustida yurib, yayov chopib mashqlar qilganini 
ta’kidlaydi:
Gahi maqrab uzra silaxshur edi,
Yayoglikda gax varzishi zo ‘r edi.
Qadim zamonlarda, jang boshlanmasdan oldin har ikki 
dushman 
qo‘shinlarining 
raqib 
pahlavonlari 
yakkama-yakka 
olishardilar va aksari hollarda, jangning oqibati ana shu 
olishuvlaming natijalariga bog‘liq bo‘lardi Dostonda ana shunday 
ohshuvlarga ham ta'rif berilgan:
Yurub xasm xaylining o ‘trusiga,
Munung ul ham andoqki qarshusiga.
Bir-biriga maydonda chirmashtilar,
Base bir-biridan, oshtilar.
Bu yanglig‘ tukuz pahlavoni daler,
Ki har bir edi ish chog‘i narra sher.
Bori Barbariyga asir o ‘Idilar,
Sinon zaxmidin dastgir o ‘Idilar.
Navoiyning „Chobukikim, har taraf maydon aro aylar shitob...“ 
deb 
boshlangan 
g‘azaUda 
xalqning 
azaUy 
„qovoq“ 
o‘yini 
ta’riflangan. Osmonga otilgan yoki baland joyga osib qo‘yiigan 
qovoqni kamondan mo‘ljalga oUb, o‘q uzganlar. Bu o‘yin 
chamalash, masofadan turib aniq nishonga olish kabi xislatlaming 
tarbiyalanishiga yordam bergan. Kimning o‘qi qovoqqa tegib, uni 
teshsa, yo unga sanchilsa, o ‘q uzgan yigit g‘oUb hisoblangan. G ‘azal 
mulkining sultoni bu g‘azaUda nishonga olish mahorati o‘tkir 
yigitlami maqtab, ulaming merganligiga osmondagi quyosh ham 
qoyil qoUb, o ‘zini o‘sha qovoq o‘miga qo‘yishga tayyor deydi: 
Nagohon otkaymu deb bir o ‘q qovoq shakli bila,
Bosh ustiga kelur maydonda har kun oftob.
Alisher Navoiy asarlarida qadimiy milUy o‘yin turlaridan biri 
shatranj eng ko‘p tilga olinadl Shoir o‘zining „Lisonut-tayr“ 
dostonida shatranj o‘yini, uning qoidalari haqida ajoyib bir hikoya 
keltirgan: „Shatranj o‘ynaguchi ikki ustod shatranj taxtasini ochib, 
ikki tomonga o'tiradi va o‘rtaga shatranji kabir — katta shatranj
35

---

donalarmi to‘kishdi. Har tarafdan bir shoh taxtaga terildi, ularning 
rosmana shohlarga o‘xshash xizmatkorlari, lashkarlari bor edi. Har 
birining to‘g‘ri yuruvchi vaziri bo‘lib, yana bittadan egri yuruvchi 
farzinlari ham bor edi.
...0 ‘rtada ajoyib, qiziq o‘yinlar namoyon bo‘lmoqda, balki 
behad hiyla va tadbirlar ko'rsatilmoqda edi. Bunda pahlavonlar va 
qo'mondonlar ham bir-birlariga hujum qilishardi. Bu holat go‘yo 
ikki qahramon shohning qo‘shin tortib, bir-biriga qarshi urush olib 
borayotganiga o‘xshash edi.
Buncha qo'shin va dabdaba, qal’a maydon va ot choptirib, 
javlon urishlar, chekinib qochishlar, ham o ‘ng qanotda, ham chap 
qanotda, ham qo‘shinning ilg‘or qismida ana shu xil g‘avg‘o- 
to‘polonlar bilan jang bo‘lmoqda edi.
...Shunchalik bunyodkorlik, maydon, o‘zaro dushmanlik qilish 
va urush olib borishlar hamma-hammasi, agar o'yinchi donalarni 
yig‘ishtirishga ahd qilsa va shatranj taxtasining bir chetini ko‘tarsa, 
bulaming barchasi o'rtadan ko‘tarilib, yo‘qqa chiqadi!“ U butun 
insoniyatni o‘ziga tortgan bu o‘yindan xulosa chiqarib, bu taxtadagi 
dushmanlik bo‘lib, tomonlar o‘yin tamom bo‘lgandan so‘ng, o‘z 
dushmanliklarini butunlay unutadilar, deydi: