«sharq» nashriyot-matbaa

78
Xalq 
qo'zg'olonlari
 

---

 
Rossiya  ta'sirida  bo'lgan  qozoq  urug'  boshliqlaridan  biri  Zariqni  xon  qilib 
ko'tarish va imperiyasi tobeligiga o'tishga intilardi. Rossiya imperiyasi xuddi 
mana  shu  qabiladagi  qo’zgolon  va  xatti-harakatlarni  nafaqat  pul-mablag'lar 
bilan, balki harbiy yordam yuborish bilan ham qo'llab quvvatlashga uringan.
 
1856-yili  Said  Muhammadxon  Xiva  taxtiga  o’tirgach,  Ernazarbiy 
qo'zg'olonini  bostirish  uchun  katta  qo'shin  yuboradi.  Xivadan  yuborilgan 
yasovulboshi Muhammadniyoz Ernazarbiy qo'zg'olonini tor-mor etish uchun 
otlandi.  Buni  eshitgan  Ernazarbiy  o'zi  qurdirgan  Qozoqdaryo  qo'rg'oniga 
joylashib olib, mudofaa jangiga tayyorgarlik ko'rdi.
 
Katta qo’shinning qamal qilishga kirishganligini ko'rgan qo'zg'olonchilar 
orasida kelishmovchilik chiqadi va Ernazarbiy otib tashlanadi. Uni oxirigacha 
qo'llab-quvvatlashga  ahd  qilgan  guruhlar  esa  maxfiy  yo'llar  orqali  qal'adan 
chiqib,  1853-yili  Rossiya  qo'shinlari  tomonidan  bosib  olingan  Oqmachit 
qal'asidan panoh topishadi. Ular podsho hukumatidan qoraqalpoqlarni Rossiya 
imperiyasi  fuqaroligiga  o'tkazilishini  so'rab  murojaat  qildilar.  Butun 
qoraqalpoq  xalqi  nomidan  gapirish  huquqiga  ega  bo'lmagan  ayrim  oqsoqol 
yoki  biylarning  murojaati  Rossiya  tashqi  ishlar  va  harbiy  vazirliklari 
tomonidan  bo'rttirilib,  «Rossiyaga  butun  turkiy  qabilalar  o'zlarini  qo'shib 
olishni so'rab murojaat qilayotirlar; ular na Xiva, na Qo'qon xonlari tarkibida 
bo'lishni  istashmayapti»,  — degan bahonada o’z xattiharakatlarini oqlashga 
urindilar.
 
1858—1859-yillarda  qoraqalpoq  urug'laridan  ayrimlari  yana  qo'zg'olon 
ko'taradilar.  Qo'ng'irot  shahri  qo'zg'olon  markaziga  aylandi.  Xiva  xoni 
qo'zg'olonchilarni shafqatsiz jazolash va tor-mor keltirishni turkman jangovar 
kuchlari  boshlig'i  Otamurodxonga  topshirdi.  Natijada  qo'zg'olon  ayovsiz 
bostirilib, uning markazi — Qo'ng'irot shahri vayron etiladi.
 
Ko'pchilik qoraqalpoqlar Rossiya imperiyasi tarkibiga qo'shilishni istamay 
jondosh  va  qondosh  turkiy  xalq  —  o'zbeklar  bilan  birgalikda  yashash 
ahamiyatini
 

---

 
yaxshi  tushunar  edilar.  Kelib  chiqishi  azaldan  bir  bo'lgan  ushbu  xalqlarda 
yagona turkiy zaminda birga yashash istagi ustunlik qilardi. 
Podsho hukumati tomonidan Xiva xonligi protektoratga aylantirilgandan 
so'ng  Amudaryo  bo'limidagl  qoraqalpoqlarga  nisbatan  jabr-zulm  kuchaydi 
Biybozor  va  Nukus  volostida  mustamlakachilarga  qarshi  Bobo  Go'klan 
boshchiligida  xalq  qo'zg’oloni  jiddiy  tus  olib,  qariyb  o
’
n  yil  (1881—1891) 
davom etdi. 
Dehqonlarning  ahvoli  og'irlashishi  oqibatida  1900-yil  Nukus  volosti  va 
Qo'ng'irot bekligida norozilik harakatlari amalga oshirildi. Bunday harakatlar 
mustamlakachi hukumat tomonidan ayovsiz bostirildi