Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

k
j
i
j
k
j
i
j
d
h
c
h
b
h
a









5
.
0
1
,
5
.
0
,
5
.
0
1
,
Бу ерда
a
j
=1; c
j
=1; b
j
=2+

2
/
- f
i,j
; 
)
2
(
,
1
,
,
1
,
2
k
j
i
k
j
i
k
j
i
k
j
i
j
h
h
h
h
d








 
5
.
0
1
,
5
.
0
,
5
.
0
1
,
,
,





k
j
i
k
j
i
k
j
i
h
h
h
– 
+0.5 вақт қатламида топилиши керак бўлган h функция 
қийматлари; 
k
j
i
k
j
i
k
j
i
h
h
h
1
,
,
1
,
,
,


– битта олдинги вақт қатламидаги, яъни 
 вақт қатламидаги h функция 
қийматлари.  
 
Худди шундай, тенгламанинг дифференциал операторларини 
+1 вақт учун унга 
мос икки қатламли чекли айирмали операторга мос қилиб y йўналиш бўйича қуйидагича 
алмаштирамиз ва натижада қуйидагига эга бўламиз
i
k
j
i
i
k
j
i
i
k
j
i
i
d
h
c
h
b
h
a









1
,
1
1
,
1
,
1
Бу ерда
a
i
=1; c
i
=1; b
i
=2+

2
/
- f
ij
; 
)
2
(
5
.
0
5
.
0
,
5
.
0
,
5
.
1
,
5
.
0
,
2










k
j
i
k
j
i
k
j
i
k
j
i
i
h
h
h
h
d


 
1
1
,
1
1
,
1
,
,
,





k
j
i
k
j
i
k
j
i
h
h
h
– +1 вақт қатламида топилиши керак бўлган h функция қийматлари;
5
.
0
,
1
5
.
0
,
1
5
.
0
,
,
,





k
j
i
k
j
i
k
j
i
h
h
h
вақт бўйича битта олдинги h функция қиймати.
Масалани сонли ечиш учун прагонка усулини йўналишлар бўйича қўллаб, ҳар бир 
вақт оралиғида натижани ёзиб борамиз. Олинган натижаларни график объектлар 
кўринишда визуаллаштириш учун Matlabнинг қуйидаги стандарт функцияларидан 
фойдаланиламиз: 
• contourf(z) - массив маълумотларидан фойдаланган ҳолда икки ўлчовли контур 
чизиқларни чизиш. Агар contourf(x,y,z) кўриншида бўлса, бунда z массив 
маълумотларига таяниб x ва z векторлар асосида контур чизиқларини чизади; 
• Mеsh(x,y,c) - уч ўлчовли график қуриш учун Mеsh функсиясидан фойдаланамиз ва 
бунда x, y параметрлари ҳисобланган бўлиши керак. 
x,y – икки ўлчовли массив, c-график ранги; 
• 
Plot(x,y) чизиқли масштабли график чизиш функцияси.Агар х ва y бир ўлчовли 
массив бўлса, у ҳолда Plot оддий функция графигини қуради. Агар y икки ўлчовли x эса 
бир ўлчовли бўлса, у ҳолда х вектор элементларига боғланган ҳолда, y массиви устунлари 
графиги қурилади. Агар х икки ўлчовли y эса бир ўлчовли массив бўлса, y вектори 
элементларидан фойдаланган ҳолда х массиви устунлари қурилади. Агар х ва y иккаласи 
ҳам икки ўлчовли массив бўлса, у ҳолда x массивига боғланган ҳолда устунлар қурилади. 
Кўплаб стационар бўлмаган масалалар борки, улар математик модели пароболик 
типдаги дифференциал тенглама кўринишида ифодаланади. Бунга мисол қилиб 
суюқликларнинг ғавак муҳитда сизиб оқиб ўтиши, яъни фильтрланиш жараёни 
масаласини келтириш мумкин.
Нефт конларида нефтнинг ғавак муҳитда фильтрланиш жараёни математик модели 
юқорида келтирилган параболик типдаги дифференциал тенглама кўринишида берилади. 
Расмларда ҳисоблаш тажрибалари натижалари визуаллаштирилган график объектлар 
кўринишида келтирилган.

---

334 
1-расм. Нефт қатламида босимнинг ўзгариши 
2-расм. Босим ўзгаришининг уч ўлчамли 
графикаси 
3-расм. Қудуқда босимнинг вақт бўйича тушиши 
1- расмда нефт қатламида босимнинг ўзгариш контур графикаси, 2-расмда босим 
ўзгаришининг уч ўлчамли графикаси ва охирги 3-расмда қудуқда босимнинг вақт бўйича 
тушиши тасвирланган. 
Matlab тизимида юқоридаги параболик типдаги дифференциал тенгламага 
қўйилган чегаравий масалаларни ечиш ва унинг натижаларини визуаллаштириш учун M – 
File дастурий таъминоти яратилган бўлиб унинг ёрдамида шу типга мансуб масалаларни 
ечиш мумкин. 
 
ТАЛАБАЛАР БИЛИМИНИ ОНЛАЙН БАҲОЛАШ МУҲИТИДА КОНТЕСТ 
ТОПШИРИҚЛАРИНИ АВТОМАТЛАШГАН ҲОЛДА ШАКЛЛАНТИРИШ 
АЛГОРИТМИ 
 
Нишанов А.Х. .(ТАТУ, т.ф.д., профессор) 
Маллаев О.У.(ТАТУ, ассистент) 
Мақолада дастурлаш фанини ўрганувчи талабалар учун топшириқларни 
автоматлашган ҳолда шакллантирувчи алгоритм таклиф этилган. Алгоритм дастурлаш 
бўйича камида 5 та топшириқни ҳар бир талаба учун алоҳида ишлаб чиқади. 
Топшириқлар рус ва инглиз тилида таълим олаётган гуруҳлар учун ҳам мўлжалланган. 
Тизимда талаба топшириқларни бажарганлиги ҳақидаги маълумотларни кузатиб бориш 
имкониятига эга. 

---

335 
 
Ушбу тизим университетда “C++да дастурлаш” фанидан талабалар билимларини 
баҳолашнинг онлайн муҳити ҳисобланади.  
Тизимдан рўйхатдан ўтганбиринчи босқич талабалари сони 1424 тани ташкил 
этади.Тизимда ҳар-бир талаба учун алоҳида иш жойи ташкил этилган бўлиб, рўйхатдан 
ўтган талабага камида 5 тадан иборат бўлган топшириқ берилади.Топшириқлар Ўзбек, 
Рус, Инглиз гуруҳлари кесимида автоматлашган ҳолда шакллантирилади ва уларни 
бажариш учун барча шарт-шароит яратади. 
Мақолада, 
талабалар 
билимини 
онлайн 
баҳолаш 
муҳитида 
контест 
топшириқларини ўқув режа ва фан дастурига мос ҳолда ҳар бир талаба учун алоҳида - 
индивидул топшириқларни автоматлашган ҳолда шакллантириш алгоритми таклиф 
этилган. 
Тизим масала ва топшириқ шартларини, кирувчи ва чиқарувчи натижавий 
параметрларни алоҳида қисмларга ажратган ҳолда шакллантиради.  
Масала шартларини шакллантиришда C++ дастурлаш тили ва HPH веб 
дастурлаш тили имкониятларидан фойдаланилган. 
Маълумотлар базасида С++ да дастурлаш фани мавзулари кесимида топшириқлар 
мажмуаси, уларга мос масала шарти жойлаштирилган, одатда, масала шартлари критик 
ҳолатларни инобатга олган ҳолда мутахассис эксперт томонидан тақдим этилган бўлади. 
Тизим ҳар бир талаба учун маълумотлар базаси элементларидан мавзуга мос 
топшириқларни шакллантиради.Шакллантириш жараёнида топшириқга мос масала 
шартлари ҳам шаклланади.Сўнгра, тизим бу топшириқга мос дастурий маҳсулотни 
автоматлашган ҳолда яратади. 
Дастурий маҳсулот талабалар томонидан яратилган дастурий маҳсулотни 
текширишга ва дастурий маҳсулотларни синовдан ўтказувчи тестларни яратиш учун 
хизмат қилади.