Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkent moliya instituti

YaDTK Savdo tizimida qimmatli qog‘ozlar bilan bitimlarni amalga 
oshirishda kliring. 
YaDTK Savdo tizimida amalga oshirilgan bitimlar bo‘yicha kliring ko‘p 
taraflama kliring – «netting» usuli bilan amalga oshiriladi, ya’ni kliring savdo kuni 
(sessiyasi) yakunlari bo‘yicha barcha amalga oshirilgan bitimlar bo‘yicha pul 
mablag‘lari va qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha o‘zaro majburiyatlarni hisobga olish 
yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Netting usuli bo‘yicha kliring savdo sessiyasi davomida qimmatli qog‘ozlar 
bilan ko‘p martalik operatsiyalarni amalga oshirish natijasida har bitta Birja a’zosi 
uchun alohida savdo kuni (operatsion kun) yakunlari bo‘yicha amalga oshiriladi: 
-
debet va kredit aylanmalarini (debet – qimmatli qog‘ozlar kelib tushishi, 
kredit – qimmatli qog‘ozlar sotilishi) hisobga olgan holda muayyan emitentning 
qimmatli qog‘ozlari kesimida; 
-
pul mablag‘lari kesimida – debet va kredit aylanmalarini hisobga olgan 
holda (debet – pul mablag‘lari kelib tushishi, kredit – pul mablag‘lari chiqishi). 
Netting natijalari bo‘yicha har bitta Birja a’zosi uchun sof saldo aniqlanadi – 
amalga oshirilgan bitimlar bo‘yicha Birja a’zosining barcha majburiyatlari o‘zaro 
hisobga olinishi natijasida pul mablag‘lari va qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha. 
Birja HKKP da bitimlar bo‘yicha hisob-kitoblar uchun pul mablag‘lari 
quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
o
amalga oshirilgan bitim summasi (bitim narxining sotiladigan qimmatli 
qog‘ozlar soniga ko‘paytmasi),
o
uning tariflariga muvofiq qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar bo‘yicha 
Birja komission yig‘imlari; 
o
uning tariflariga muvofiq Markaziy depozitariyning komission yig‘imlari;
o
sotuvchidan olinadigan, bitim summasining 0,01 foiziga teng bo‘lgan 

---

284 
miqdorda Agentlik huzuridagi jamg‘armaga.
Hisob-kitoblarni ta’minlash uchun pul mablag‘lari o‘tkazish uchun har bir 
Birja a’zosi milliy va xorijiy valyutada ikkita hisobvarag‘iga ega bo‘lshi kerak: 
o
shaxsiy hisob raqami – YaDTK kliring tizimi tomonidan bitim bo‘yicha 
unga to‘lanishi lozim bo‘lgan komission yig‘imlarni o‘tkazishni ta’minlash uchun; 
o
mijozlar uchun hisob raqam – bitimni qoplashga mijozdan pul mablag‘lari 
olish va kelgusida ularni kliring operatsiyalari natijalari bo‘yicha Birjaning 
hisobvarag‘iga o‘tkazishni ta’minlash uchun. 
Pul mablag‘lari Birja a’zosi tomonidan Birjaning hisob raqamiga kliring 
operatsiyalarini ta’minlash uchun faqat «T+2» kunda «T» kun amalga oshirilgan 
bitim shartlariga mos keladigan summada o‘tkaziladi. Birja a’zosiga pul 
mablag‘larini oldindan, «T» va «T+1» kun o‘tkazish taqiqlanadi.
Pul mablag‘lari «T» va «T+1» kunlari o‘tkazilgan holatda Birja HKKP bu 
summani «T+2» hisob-kitob kunida qayta o‘tkazish talabi bilan Birja a’zosiga 
qaytaradi. 
Agar Birja a’zosi bitimni treyderlardan biri sotuvchi, boshqasi esa xaridor 
bo‘lgan o‘zining ikkita treyderi bilan amalga oshirsa (ikki taraflama bitim), bunda u 
bitim bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun T+2 kun faqat bitim bo‘yicha 
savdo tashkilotchilarining komission xarajatlarini o‘tkazadi. 
T+2 kuni Birja HKKP «to‘lovga qarshi yetkazib berish» tamoyiliga muvofiq 
barcha kliring operatsiyalari bajarilgach pul mablag‘lari kelib tushgani, shuningdek, 
xaridorning hisobvarag‘idan sotuvchining hisobvarag‘i kelgusida qimmatli 
qog‘ozlar o‘tkazish bo‘yicha pul mablag‘lari o‘tkazilgani haqida Markaziy 
Depozitariyga tasdiqnoma yuboradi. 
Barcha hisob-kitoblar amalga oshirilib va operatsion kun yopilib bo‘lgach, 
Birja HKKP hisobraqamida nolga teng balans qolishi kerak. 
Birja a’zosi, mijozning to‘lovga layoqatsizligi tufayli, hisob-kitob kuni (T+2) 
bitim bo‘yicha hisob-kitoblar uchun summani kiritmasligi mumkin. Bu holatda 
bitim bo‘yicha hisob-kitoblar uchun kafolat fondi mablag‘laridan foydalaniladi.
Kafolat fondiga mablag‘lar o‘tkazish va echib olish Birja HKKP operatori 

---

285 
tomonidan YaDTK kliring tizimi yordamida amalga oshiriladi. 
Kafolat fondi mablag‘laridan foydalanish holatida quyidagi operatsiyalar 
amalga oshiriladi: 
a) mos keluvchi Birja a’zosiga tegishli bo‘lgan Kafolat fondi mablag‘laridan 
foydalaniladi; 
b) kafolat fondida ushbu Birja a’zosining mablag‘lari hisob-kitoblarni amalga 
oshirish uchun etarli bo‘lmagan holatda boshqa Birja a’zolarining kafolat fondi pul 
mablag‘lari teng proportsiyada foydalaniladi.
YaDTK savdo va kliring tizimi faqat