Ma’ruza №6 Mexanikada nisbiylik nazariyasi elementlari

---

Ma’ruza № 6 
Mexanikada nisbiylik nazariyasi elementlari 
Reja: 
1.
Inertsial sanoq tizimlari. Galileyning nisbiylik prinsipi. 
2.
Nisbiylik prinsipining postulatlari. 
3.
Lorens almashtirishlari. 
4.
Relyativistlik dinamikaning asosiy qonunlari. 
5.
Massa, energiya va impuls orasidagi bog’lanish. 
6.
Klassik mexanikaning qo’llanish chegaralari. 
Inertsial sanoq tizimlari. Galileyning nisbiylik prinsipi. 
Jismning harakati va tinch holati biz kuzatayotgan sanoq tizimlariga nisbatan nisbiy 
tushunchalardir. Bir-biriga nisbatan tekis va to’g’ri chiziqli harakat qilayotgan sanoq 
tizimlarning birida Nyuton dinamikasining barcha qonunlari 
bajarilsa, bunday sanoq tizimlar inertsial sanoq tizimlari deb 
ataladi
. 
Boshqacha qilib aytganda, agar sanoq tizimlari bir-
biriga nisbatan to’g’ri chiziqli tekis harakatda bo’lsa, ushbu 
tizimlar inertsia sanoq tizimlari deb ataladi. Fikrimizni 
oydinlashtirish uchun ikkita sanoq tizimini tekshiraylik. 
tizimni tinch holatda deb hisoblab, ikkinchi 
tizim unga 
nisbatan doimiy 
tezlik bilan 
o’qi yo’nalishida to’g’ri 
chiziqli tekis harakatlansin (1-rasm). 
vaqtda ikki sanoq 
tizimi bir-birining ustiga tushadi. Agar vaqtni ikki tizimning 
кооrdinata boshlari bir-birining ustiga tushgan ondan boshlab hisoblasak, unda 1-rasmga mos 
, 
, 
bo’ladi. Ikki tizimda vaqt bir xil o’tadi 
deb qabul qilsak, 
unda quyidagi ifodalarga ega bo’lamiz: 
(5.1)- va (5.2)-ifodalar Galiley almashtirishlari deb ataladi. Bu ifoda o’z navbatida moddiy 
nuqtaning 
istalgan paytda ikki sanoq tizimidagi koordinatalarini o’zaro bog’lanishtiradi. 
(5.1) ifodalarni vaqt bo’yicha differensiallasak, nuqtaning va 
sanoq tizimlaridagi 
tezliklari orasidagi bog’liqlikni topamiz: 
Ushbu ifodani vektor ko’rinishida 
yozish mumkin. (5.4) ifoda tezliklarni qo’shish qoidasi deb ataladi. 

---

Umuman, bir sanoq tizimidan ikkinchi tizimga o’tganda bazibir kattalikning qiymati 
o’zgarmasa, bu kattalik ushbu almashtirishga nisbatan invariant deb ataladi. Мasalan, uzunlik 
, massa 
, кuch 
, tezlanish 
kabi kattaliklar Galiley 
almashtirishlariga nisbatan invariant bo’lib hisoblanadi. 
Demak, har xil invariant inertsial sanoq tizimlarida barcha mexanik hodisalar bir xil o’tishi 
sababli hech qanday mexanik tajribalar yordamida berilgan sanoq tizimining tinch holatda 
turganligini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatlanganligin aniqlab bo’lmaydi. Ushbu prinsip 
Galileyning nisbiylik prinsipi bo’lib hisoblanadi.