Navoiy davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti biologiya o

Chidamlilik chegarasi
2-rasm. 
Ekologik omillarning ta 'sir qilish natijalari (Radkevich, 1983) 

---

39 
Lekin yerning tinimsiz ishlatilishi va qo'shimcha mineral moddalaming 
vaqtida berilmasligidan, ayrim elementlar miqdori tuproqda kamayib, o'simlik 
normal rivojlana olmaydi. Lekin ayrim mineral moddalaming ma'lum darajasi 
ekinlar hosilini oshiradi. Ulaming ortiqcha dozasi esa o'simliklarning nobud 
bo'lishiga olib keladi. 
Ayrim mineral moddalarning Libix (1849) ta'rificha, tuproqda «minimum» 
holda 
bo'lishi 
mumkinligi, 
keyinchalik, 
1905-yili 
F.Bekman 
tomonidan 
ekologiyada «chegaralovchi omil» tushunchasi bilan ham almashtirib ishlatiladi. 
Misol, bir ko'lning suvi kalsiyga boy bo'lib (21,2-22,4 mg/1), ularda o'simlik va 
hayvonlar son va sifat jihatidan boy bo'lgan. Boshqa ko'l suvida kalsiyning miqdori 
juda kam (0,7-2,3 mg/1) bo'lib, bu ko'llarda organizmlar deyarli kam uchragan. 
Libixning «minimum qonuni»ga, keyinchalik Yu.Odum (1975) tomonidan 
tuzatishlar kiritiladi, ya'ni: 1) Libix qonunini faqat statsionar sharoitdagina qo'llash 
mumkin. Chunki, u yerda energiya va moddalarning kelishi, ularning shu muhitdan 
chiqib ketishi bilan teng bo'lib turadi; 2) Organizm yashayotgan muhitdagi bir 
modda miqdorining ko'pligi yoki boshqa moddaning yaxshi o'zlashtirilishidan shu 
yerdagi minimum miqdordagi moddaning organizm uchun mohiyati o'zgartirib 
yuborilishi mumkin. Bu holat ekologik omillarning hamjihatlik prinsiplariga kiradi 
va organizm ba'zi hollarda bir kerakli moddani qisman shunga yaqin ikkinchi 
modda bilan almashtirishi mumkinligini ko'rsatadi.
Organizmning hayot-faoliyati ekologik omillarning minimal mohiyati 
ta'siridagina chegaralanmaydi, balki u yoki bu omilning ortiqcha miqdordaligidan 
ham organizm holati aniqlanadi. Tabiiy muhitda chegaralovchi omillarning 
maksimal mohiyatini 1913-yili amerikalik olim V.Shelford aniqlab, unga 
«Tolerantlik qonuni» ifodasini bergan, ya'ni bu qonun bo'yicha turning yashashi, 
qator ekologik omillarning ozligi va ko'pligi, organizmning chidamlilik-moslashish 
chegarasiga yaqin darajasi bilan aniqlanadi. Ekologik omillarning, organizmlarning 
chidamlilik chegarasiga yaqinligi yoki undan ortib ketishiga chegaralovchi omillar 
deyiladi. Shunday qilib, organizm ekologik minimum va ekologik maksimum 
holati bilan
 
xarakterlanadi, shu ikki ekologik ko'rsatkichni u sezadi, unga 

---

40