Тупроқшунослик олий ў қ ув юртлариаро илмий-услубий бирлаш

1
0
9
Расм 4.Ўзбекистон Рсгпубликпси Ер ресурслари Атласи

---

Эрозия таъсири остида чигитнинг ҳолати кескин ўзгаришини кайд 
этиб ўтиш муҳимдир. 1000 дона чигит массаси ювиб кетилган тупровда энг 
кам, ювиб кетилмаган ва ювилиб тўпланган тупроқда эса энг кўп бўлган. 
Ювиб кетилган тупрокда етиштирилган пахтанинг чигити экиш учун 
яроқли эмас. Ирригация эрозияси тупроқ унумдорлигига ўрнини тўлдириш 
кийин бўлганда унга зиён етказибгина қолмай, ҳосилдорликни ласайтириб 
ва пахта толасининг сифатини ёмонлаштиради ва ўсимликларнинг наслига 
ҳам салбий таъсир килиб, навнинг бузилишига олиб келади.
Эрозияга учраган ерларда - бундай ерлар Ўзбекистонда 30,9 млн. 
гектарни ёки республика худудининг 70 фоизини ташкил этади (Ғ.А. То- 
липов, 1992) - деҳқончилик маданияти даражасини юксалтириш уларни 
эрозиядан, пахта якка ҳокимлигининг таъсиридан кейин тупрок унумсиз- 
лашидан ҳимоя қилиш қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилини тубдан 
кўпайтириш ва барқарорлаштиришнинг энг арзон ҳамда самарали йўли 
хисобланади. Янги серхрсил навларнинг агроэкологик талаблари хам ана 
шу чора - тадбирлар билан таъминланиб қондирилади. Бундай навлар ювиб 
кетилган, ориқлашган ва энг мақбул сув - физик хоссаларини йўқотган 
ерларда кам самара беради.
Шундай қилиб, олдимизда ҳозирги авлоднинггина эмас, балки 
келгуси авлодларнинг хам манфаатларини кўзлаб, эрозияга учраган ерлар- 
дан фойдаланиш амалиётини тубдан ўзгартириш ва такомиллаштириш 
вазифаси турибди. Мана шу ерлардан хўжасизларча фойдаланилган 
тақдирда улар яқин 70-100 йиллар ичида ўнглаб бўлмас даражада емири­
лиши мумкин. Ҳолбуки, 1мм тупроқ қатламини кайта тиклаш учун 
ўсимлик қоплами яхши бўлган тақдирда 100-200 йилдан 1000 йил ва ундан 
ҳам кўпроқ вакт талаб этилиши маълум, яъни кейинги 70-100 йиллар мо­
байнида ердан ногўгри фойдаланиши оқибатида кейинги камида 1000 йил­
лар ва ҳатто 10000 йиллар мобайнида табиат кучлари бажарган ишларнинг 
натижалари йўққа чиқарилиши мумкин.
Шу тариқа тупроқ унумдорлигидан фойдаланишдаги оқилона ил­
мий экологик принципларнинг қўпол равишда бузилиши канчадан-канча 
маблағ, меҳнат сарфланишига, меҳанизацияга, ўгитларга, сув мелиорация- 
га қарамай ҳосилнинг тегишли даражада кўпайишига олиб келмади.
Суғориладиган деҳқончиликда асосан ирригацион эрозия ривож­
ланган ерларнинг мелиоратив ҳолати тўғрисида гапирсак, демак улар ри­
вожланган ҳудудлар асосан паст-баланд рельефли, ҳар хил нишабли 
қияликларга эга бўлган тоғли ва тоғ олди ҳудудларда ҳам эрозияга учраган, 
ўртача ва кучли эрозияга учраган тупроқларга ажратиладилар (жадвал 20). 
Қияликлар пастида ювилмали тупроклар пайдо бўлади - бу тупроклар 
тепадан ювилиб тушган мелкозем заррачаларидан пайдо бўлади («Тупрок 
хариталари ва ерларни бахолаш ҳужжатларидан фойдаланиш», Т.2000).

---

Жадвал 22...
Ўзбекистоннинг сугориладиган типик бўз ва бошқа автоморф ту- 
проқларининг емирилиши бўйича тақсимланиши